موسیو لومر

آلفرد ژان باتیست لومر (Alfred Jean Batiste Lemaire) موسیقی‌دان نظامی فرانسوی است، که در دوره ناصری، مدتی بعد از اشتغال دو نفر از اعضای هیأت نظامی فرانسه به نام‌های بوسکه (Bousque) و معاونش رویون (Rouillon)، که به منظور سروسامان دادن موسیقی نظامی به ایران آمده بودند، با سمت معلم موسیقی دارالفنون استخدام شد.

وی در تاریخ 1284قمری / 1868 میلادی به ایران آمد و در «شعبه موزیک» مدرسه نظام دارالفنون به آموزش و تعلیم موسیقی مشغول شد. لومر نخستین آهنگ سرود ملی ایران را ساخت و کوشید تا موسیقی سنتی ایرانی را ثبت کند.

لومر پایه‌گذار موسیقی علمی در ایران است، و با تشکیل کلاس موسیقی در مدرسه دارالفنون به قصد تامین موزیکانچیان دستجات نظامی و در باری عملا نگرش علمی موسیقی را در ایران مطرح ساخت. لومر در سال 1285 قمری / 1868 میلادی / 1247 خورشیدی به ایران آمد و کار خود را در شعبه موزیک دارالفنون آغاز کرد. / موسیقی در عصر مشروطه.

 لومر اولین مربی موسیقی نظام در ایران قلمداد کرد. بعدها برخی از شاگردان وی از هنرمندان بزرگ و مفاخر موسیقی ملی ایران شدند. وی در زمان سلطنت سه پادشاه (ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه) در ایران بود. لومر تا درجه سرلشکری ارتقاء پیدا کرد (در برخی از اسناد از او با درجه ژنرالی یاد کرده‌اند.) و ریاست کل دسته‌های موزیک پادشاه را عهده دار بود. ناصرالدین شاه به وی لقب «موزیکانچی‌باشی» داد و وی را به دریافت نشان شیروخورشید، نشان افتخار و نشان علمی مفتخر کرد.

ملیت و پیشینه او:

لومر، در سال 1842 میلادی در ارسورلالی فرانسه چشم به جهان گشود. وی پیش از عزیمت به ایران سمت معاونت دسته موزیک هنگ اول سربازان گارد را در کشورش داشت، در تاریخ 1285 قمری / 1868 میلادی به ایران آمد.

ورود به ایران و فعالیت او در ایران:

دارالفنون نخستین پایگاه آشنایی ایرانیان با موسیقی غربی عصر جدید (سده‌های سیزدهم و چهاردهم شمسی) ایران است. زمانیکه نخستین کلاس موسیقی برای تربیت موزیکانچی‌های قشون در این مدرسه تشکیل شد.

در اواسط سده نوزده میلادی که توسعه و پیشرفت غرب شتابان در مسیر خود گام برمی‌داشت، در ایران نیز با تاسیس دارالفنون در سال 1268 قمری / 1852 میلادی، فرصت مناسبی برای هماوایی ایرانیان با مغرب زمینیان در راه دانایی خواهی پیش آمد، که با خصومت دشمنان و نادانی دوستان و ... از میان رفت.

دارالفنون که حکم دانشگاهی بزرگ و عظیم را در آن زمان داشت؛ حاصل موج تازه تفکر و اندیشه پدید آمده‌ای بود که با کوشش‌های میرزا بزرگ فراهانی و پسرش و با حمایت عباس میرزا براه افتاده بود، بدست میرزا تقی خان امیرکبیر که خود تربیت یافته همان مکتب است افتتاح گردید. این مدرسه نخستین مرکز دانش اندوزی و علم پروری در دوره جدید بود که دوشادوش مدرسه‌های قدیمی که حکم حوزه‌های علمیه را داشتند به فعالیت پرداخت، و بعدها با گسترش و توسعه این روند فکری راهی را گشود که منتهی به پدید آمدن دانشگاه در ایران شد.

 

چهارسال پس از تأسیس دارالفنون، دو نفر از اعضای هیأت نظامی فرانسه به نام‌های بوسکه (Bousquet) و معاونش رویون (Rouillon)، به منظور سروسامان دادن موسیقی نظامی به ایران آمدند.

 

آن دو، در سال 1855 میلادی یک دسته موزیک به شیوه متداول برای دربار سلطنتی ایران ترتیب دادند. بوسکه سال 1273 قمری / 1857 میلادی ایران را ترک کرد و رویون هم که مردی رنجور و بیمار بود، گرچه تا 1284 قمری / 1868 میلادی در ایران بود، اما به واسطه عدم پیشرفت شاگردان موزیک، عملاً در کار خود موفق نبود / ملاح، حسینعلی، تاریخ موسیقی نظامی ایران، تهران، انتشارات مجله هنر و مردم. 1354، ص 102

 

وقتی بوسکه به وطن خود بازگشت و فعالیت رویون هم به سبب بیماری متوقف شد، شخصی به نام مارکو (Marco) از ایتالیا برای آموزش دسته موزیک به خدمت گرفته شد. مارکو مردی عامی بود که تنها در نواختن کلارینت (قره‌نی) آشنایی داشت.

ناصرالدین شاه پس از آشنایی با موسیقی نظامی به ضرورت سامان دادن قشون به دسته‌های موزیک نظامی پی برد و چون شیفته تشریفات و جلال و جبروت دستگاه پادشاهی بود، تمایل خود را به تشکیل این قسمت در قشون از خود نشان داد و زمانیکه دانست موزیک نظامی می‌تواند در تشریفات سلطنتی بر ابهت امر بیافزاید چنان علاقمند شد که از دولت فرانسه تقاضای کمک خواست. براین اساس وزیر جنگ این کشور موسیو لومر را بدو معرفی نمود.

لومر به استخدام دولت ایران درآمد و با رونق دوباره دسته موزیک سلطنتی، در مدرسه دارالفنون به آموزش موسیقی مشغول شد. وی علاوه بر تربیت هنرجویان ایرانی، تعدادی مارش و سرود برای مناسبت‌های مختلف هم ساخت تا در هنگام جشن‌های دولتی اجرا شود. از جمله ساخت نخستین سرود ملی ایران بود که در تیر ماه 1252 (1873 میلادی) به لومر سفارش دادند. این سرود که از ابتدا بی‌کلام بود و به سلام شاهی شهرت داشت، در سال 1284 خورشیدی (1905 میلادی) برای نخستین بار نسخه‌ای از آن به رهبری موسیو لومر ضبط گردید. / خالقی، روح‌الله. سرگذشت موسیقی ایران. تهران: بنیاد فرهنگ و هنر ماهور، ۱۳۸۱.

بدین ترتیب با حمایت مستقیم دولت موسیقی علمی در ایران پایه گذاری شد و تا چند دهه بعد هر ساله تعدادی نوازنده واجد صلاحیت تربیت می‌شدند، تمامی این تعداد در دستجات مارش نظامی دسته‌های مختلف قشونی مشغول به کار شدند و تعداد اندکی از آنان نیز گروه نوازندگان سلطنتی را تشکیل داده و در مراسم‌های رسمی به نواختن مارش نظامی می‌پرداختند.

در فاصله زمان ورود لومر به ایران تا انقلاب مشروطیت 1325 - 1285 قمری / 1286 - 1247 خورشیدی موسیقی در حصار کلاس مدرسه دارالفنون و افواج نظامی محصور بود. در این میان تشکیل انجمن موزیکال در سال1286قمری / 1248خورشیدی می‌توانست سنگ بنایی برای گسترش موسیقی علمی در میان طبقه تحصیل کرده جامعه باشد لیکن به نظر می‌رسد این انجمن بر خلاف نامش یک محفل خصوصی بود برای گردهم آمدن اعیان و اشراف و خارجیان مقیم تهران / چشم انداز موسیقی ایران، سپنتا.

به تعبیر سالار معزز کلاس لومر حدود سالهای 1277 - 1275 به طور کلی منحل شد. / همان

این تعطیلی تا بعد از انقلاب مشروطه به طول انجامید به نحوی که در ذی‌القعده 1326 قمری / آذر و دی 1287 مهدی قلی هدایت (مخبرالسلطنه) طی نامه به رییس مدرسه نظام در خواست پذیرش سی نفر از متعلمین موزیک را در آن مدرسه می‌نماید / همان.

غلامرضا خان امیر پنجه صاحب منصب اداره قزاق خانه و ریاست کل موزیک کشور از اواسط سال1329 قمری / 1290 خورشیدی به فکر احیای کلاس موزیک مدرسه دارالفنون افتاد. تلاش او مثمر ثمر بوده و کلاس موزیک با بودجه ماهی یک صد و پنجاه تومان تاسیس شد / بلوکباشی، ص66.

 

لومر، میرزا علی اکبرخان نقاش باشی، استاد زبان فرانسه و نقاشی دارالفنون را به مترجمی گرفت و 10 نفر اول را خود تعلیم داد و تا سه سال شاگرد جدید نگرفت. بعد از این از همان 10 نفر برای تعلیم مبتدیان استفاده کرد. هنرجویان پس از پایان دوره پنج ساله تحصیل به سمت معاون دسته موزیک در قشون خدمت می‌کردند، هنرجویانی که دوره هشت سال را می‌گذرانیدند، پس از موفقیت در آزمون دیپلم رهبر ارکستر می‌گرفتند و با درجه افسری به فرماندهی دسته موزیک قشون گمارده می‌شدند.

اولین سرود ملی ایران در سال 1273 هجری شمسی توسط «ژان باتیست لومر» برای پیانو نوشته و در همان زمان توسط ارکستر سازهای بادی مدرسه نظام به اجرا در آمد. هرچند که پس از اجرای این سرود توسط ارکستر ملل در سال 1384 برخی در مورد واژه‌ی «اولین» که به این سرود اطلاق شده بود نظر مساعدی نداشتند، لیکن این اجرا تحسین اغلب اهالی موسیقی در مورد تنظیم، چگونگی اجرا و شعر سروده شده بر روی آن را در بر داشت.

اولین سرود ملی ایران در سال 1273 هجری شمسی توسط «ژان باتیست لومر» نوشته و در همان زمان توسط ارکستر سازهای بادی مدرسه‌ی نظام به اجرا در آمد. این سرود در اصل برای پیانو نوشته شده است.

لومر برنامه درسی مدرسه نظام را در هشت سال تنظیم و در ابتدا با ده تن هنرجو کار خود را آغاز کرد. برنامه درسی وی آموزش نت با قواعد علمی، نواختن سازهای بادی، کوبه ای، زهی متداول در موسیقی نظام اروپا، آموزش شناسایی پارتیتورهای موزیک نظام، تربیت رهبر ارکستر و تغییرات در اصطلاحات موسیقی نظام رایج در ایران بود / بلوکباشی، علی و شهیدی، یحیی، پژوهشی در موسیقی و سازهای نظامی دوره قاجار، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1381، ص 78

 

اعتمادالسلطنه از موسیو لومر نوشته است:

ناصرالدین شاه از همان سالهای نخست پس از امتحان دانش آموزان همراه وزیران و درباریان به دارالفنون می‌آمدند و به شاگردان جایزه می‌دادند. در این مراسم در تالار تئاتر مدرسه لومر و مزین باشی نمایش‌هایی به اجرا می‌گذاشتند.. / المآثروالآثار، ج2، ص728 / سرگذشت تهران.

 

در آن هنگام سرپرست موسیقی نظام را «موزیکانچی‌باشی کل» می‌گفتند، که مدتی لقب موسیو لومر بود:

«... علوم موسیقی را نزد ژنرال لومر موزیکانچی باشی کل و معلم موزیک دارالفنون ... تحصیل نموده..» / تاریخچه هنرستان عالی موسیقی، 1331قمری، ص27.

لومر در اواخر کار به درجات بالای نظامی دست یافت. از او با ژنرال نیز یاد کرده‌اند / فرهنگ اصطلاحات قاجاریه به نقل از تاریخچه هنرستان عالی موسیقی، 1331قمری.

مرحوم اقبال آشتیانی به اشتباه لومر را در شمار معلمین هفتگانه‌ای (آنها زاتی، گومنز، کرزیز، نمیرو، کارنتا، پلاک و فکتی هستند / امیرکبیر و ایران) که بفرمان امیرکبیر استخدام شدند، دانسته در حالیکه می‌دانیم لومر سال‌ها پس از وی به ایران آمد و به این کار اشتغال پیدا کرد:

«... هفت نفر معلمی که به دستور امیر و به دستیاری موسیو جان داود از اطریش به ایران آمدند ... (7) دیگر لومر فرانسوی معلم موسیقی و غیره..» / میرزا تقی خان امیرکبیر، ص162.

دوستعلی خان معیرالممالک از مراسمی که در باغ شاه برگزار و توسط ناصرالدین شاه افتتاح شد، می‌نویسد؛ روزی را برای مراسم پرده برداری از مجسمه جشن گرفتند و از شاهزادگان و اعیان و وزراء و نمایندگان خارجی دعوت کردند ... چند دسته موزیک در نقاط مختلف باغ به نوبت به نواختن آهنگهای گوناگون پرداختند. در ساعت مقرر ناصرالدین شاه به مجلس جشن در آمد و همین که پرده از روی مجسمه برداشته شد، دسته‌های موزیک هم آهنگ سلام ملی ایران را نواختند. / تهران بروایت تاریخ.

آثار او:

اولین اثر موسیقی ملی ایران که به خط بین‌المللی موسیقی نوشته شده و به چاپ رسیده و نسخه آن در دسترس می‌باشد مجموعه‌ای است به قطع تقریبی 20 ×30 سانتیمتر در 50 صفحه که به وسیله‌ی آ. لومر فرانسوی رئیس موزیک نظامی ایران تنظیم شده و در سال 1900 میلادی مقدمه‌ای در یک صفحه به زبان فرانسه بر آن نوشته شده و در پاریس به چاپ رسیده است.

اولین آهنگ سلام رسمی ایران مربوط به دوره قاجار ساخته اوست (این سرود برای پیانو نوشته شده و یک بار به هنگام ورود مظفرالدین شاه قاجار و در حضور وی در پاریس اجرا گردید) . این آهنگ با نام «سلام شاه» خوانده شد و گفته می‌شود نخستین سرود ملی ایران را نیز لومر ساخته است / پژوهشی در موسیقی دوره قاجاریه نقل در موسیقی در عصر مشروطه.

 لومر دسته‌های موزیک نظامی تشکیل داد و کنسرت‌هایی را نیز اجرا نمود / چشم انداز موسیقی ایران سپنتا، ص77.

نخستین کتاب موسیقی نظری جدید که از نوشته‌های مسیو لومر بود در همان زمان توسط مزین‌الدوله نقاشباشی به فارسی برگردانده شد و در دسترس هنر آموزان قرار گرفت و در سال 1312 هجری شمسی تعلیم موسیقی رسماً در برنامه مدارس قرار گرفت.

زندگی خصوصی:

گویا لومر دست‌کم برای مدتی موزیکانچی‌گری را عملاً رها کرد و با حفظ منصب موزیکانچی باشی دربار به کار دادوستد و تجارت پرداخت، زیرا اعتمادالسلطنه در خاطرات روز دوشنبه 7 جمادی‌الاول سال 1313 قمری (سال ترور ناصرالدین شاه) درباره لومر می‌نویسد:

لومر موزیکانچی که موزیکانچی‌گری را ترک کرده، سالی سه چهار هزار تومان از دولت جیره و مواجب می‌گیرد و برای خود تجارت می‌کند / روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، ص 1039.

لومر بعد‌ها عمارت مناسبی در محله تازه تاسیس و اعیانی دولت برای خود دست و پا کرد.

اعتمادالسلطنه در سخن از خانه‌های خیابان علاءالدوله در حاشیه غربی خیابان بترتیب عمارت‌های پایین قرار داشتند:

1. خانه عزیز خان. 2. خانه مسیو لومر موزیکانچی‌باشی. 3. عمارت دکتر تولوزان و ... / المآثروآثار.

لومر در تهران از همسرش که نادختری تولوزان حکیم‌باشی (طبیب ناصرالدین شاه) بود، جدا شد و او را با چند فرزند با سالی چهارصد تومان مخارج، به پاریس فرستاد / هفته‌نامه اختر، ش 46، سال 4، 24 ذی‌القعده 1295 قمری، ص 3

پایان کار:

لومر در ۲۵ دی ۱۲۲۰ در ارسورلالی فرانسه دیده به جهان گشود و در ۴ اسفند ۱۲۸۵ در تهران دیده از جهان فرو بست.

منابع:

• خالقی، روح‌الله. سرگذشت موسیقی ایران. تهران: بنیاد فرهنگ و هنر ماهور، ۱۳۸۱.
• ملاح، حسینعلی، تاریخ موسیقی نظامی ایران، تهران، انتشارات مجله هنر و مردم. 1354، ص 102
• تهران بروایت تاریخ.
• قرهنگ اصطلاحات قاجاریه.
• تاریخچه هنرستان عالی موسیقی.
• هفته نامه اختر، ش 46، سال 4، 24 ذی‌القعده 1295 قمری.
• اعتمادالسلطنه، المآثر و آثار.
• اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات.
• سرگذشت تهران.
• بلوکباشی، علی و شهیدی، یحیی، پژوهشی در موسیقی و سازهای نظامی دوره قاجار، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی.
• امیرکبیر و ایران.
• موسیقی در عصر مشروطه.