کتاب پاتوق‌های تهران از لوطی‌ها تا صادق هدایت

اشتراک‌گذاری این کتاب: Whatsapp Telegram

کتاب پاتوق‌های تهران از لوطی‌ها تا صادق هدایت /نشر سایبان هنر

تلفن سفارش: 09123703394

مقدمه

در گذار جامعه سنتی قجر به مدرنیته گو اینکه با غلبه سیاسی روس و انگلیس بر ایران و علل دیگر سلسله مراتب مراحل منطقی و عرفی سه ساحت اقتصادی، سیاسی و فلسفی را ایران تجربه نکرد، اما با اصلاحات نظامی و اجتماعی عباس ‌میرزا و سپس اصلاحات اساسی سیاسی امیرکبیر که به ‌عنوان یک دولت منتظم که به توسعه قدرت دست زد، تحولاتی شروع شد. اصلاحاتی که بعدها از سوی ناصرالدین شاه مستبد هرچند به سختی مثل ایجاد مجلس مصلحت‌خانه یا کابینه‌ای با نه وزیر در دوره سپهسالار ادامه یافت. شاهی که حاکم مطلق و مالک جان و مال مردم بود، اولین گام‌های تحول را پذیرفت. در این دوران با بحران‌هایی چون قحطی‌ها، شورش‌ها، جنبش‌ها و شرارت‌ها برخی روشنفکران و متفکرانی غرب آشنا، مانند میرزا ملکم‌خان، طالبوف، سیدجمال‌الدین اسدآبادی، میرزا آقاخان کرمانی، مستشارالدوله و آخوندزاده و غیره پا به عرصه اندیشه و سیاست گذاشتند که با دخالت تعدادی علمای روشن ضمیر جنبش تنباکو به پیروزی رسید.

این رشته تفکر و اندیشه تداوم یافت و تاثیر خود را در هر قسمتی از اجتماع گذاشت و طلیعه عصر روشنگری را شکل داد که تداوم آن به انقلاب مشروطه منتهی شد، اما با استبداد صغیر و نفوذ بیگانگان به ویژه روس و انگلیس، جنگ جهانی اول، شورش‌های اجتماعی، شورش‌های سیاسی و بی‌ثباتی دولت‌ها، بحران ده ساله‌ای از 1288 تا 1299 ایجاد شد.

این بحران و فضای سیاسی - اجتماعی که آبستن حوادثی تلخ چون برقراری استعمار و یا تجزیه کشور بود، باعث شد تا همه در فرار از آن اضطراب به دنبال یک ناجی ملی باشند. صحبت از یک دیکتاتور آهنین و مرد قدرتمند به میان آمد و شرایط و فضای اجتماعی به ‌گونه‌ای پیش رفت که برآیند آن رضاخانی شد که اقبال عمومی داشت.

با آمدن دولت مدرن و در این سیر تحول بسیاری از عادات و سنن ایرانیان نیز دچار تغییر شد تا پیش از برقراری دولت مدرن رضاخانی پاتوق‌های اقشار گوناگون در ایامی خاص و جایگاهی خاص بود. امامزاده‌ها، تکیه‌ها، تفرجگاه‌های اطراف تهران، نظیر مزارع و باغات دولاب و طرشت و ونک و فرحزاد و آب کرج حتی برخی از آسیاب‌ها و قهوه‌خانه‌ها و خرابات‌ها و شیرک‌خانه‌ها و غیره، پاتوق‌های تهرانی‌ها را برای اقشار گوناگون و در ایام مختلف تشکیل می‌داد، اما با برقراری دولت مدرن و ارتباط بیش از پیش با اروپاییان و ورود فارغ‌التحصیلان اروپا رفته، ابتدا غذاخوری‌ها تغییر کرد و سپس هتل و کافه و رستوران و سینما یکی پس از دیگری در تهران ساخته شد و با ورود ماشین‌های عمومی و دیگر پدیده‌های صنعتی، رفته‌رفته برخی از پاتوق‌های سنتی از میان رفت و یا کم‌رونق شد و جمعی نورسیده پا به عرصه وجود نهاد. سپس با پیدایی کافه‌ها و هتل‌ها و غیره در اواخر قاجاریه بسیاری از مکان‌های سنتی جای خود را به کافه‌ها داد و در مرحله بعد سوغات فرنگ اهالی قلم و اندیشه، نظیر صادق هدایت پاتوق در کافه‌ها و پدیده کافه‌نشینی باب شد.

گو اینکه کافه و کافه‌نشینی، اصلی‌ترین پدیده مدرن پاتوق‌نشینی از اواخر عصر قجری توسط افرادی چون سردار اسعد جزئی از فرهنگ روشنفکری ایرانی شد.

در دوره رضاشاه، پاتوق‌هایی در رستوران‌ها و مهمان‌خانه‌ها پدید آمد که پاتوق روشنفکران و رجال سیاسی و فرهنگی کشور و همچنین خارجی‌ها شد.

در کتاب حاضر در سه فصل به طور کلی از گذشته‌ها تا امروز به پاتوق‌ها و پاتوق‌نشینی تهرانی‌ها پرداخته‌ایم و سیر تحول پاتوق را مطمح نظر قرار داده‌ایم. در فصل نخست اصلی‌ترین پاتوق‌های دوران گذشته را برشمرده و شرحی آورده‌ایم. در فصل دوم به پاتوق‌های جدید پرداخته‌ایم. کافه و کافه‌نشینی را که شمع محفل پاتوق‌نشینی دوره جدید است شرح داده‌ایم و در آخرین فصل جمعی از پاتوق‌های نامداران معاصر را برشمرده‌ایم.