مطلب امروز را به معرفی طرح ارزشمند «اوژن فلاندن» نقاش و سیاح فرانسوی (Eugen. N. Flandin) اختصاص دادیم که برای تهران‌پژوهان بسیار حایز اهمیت است. این اثر بی‌همتا که توسط فلاندن فرانسوی در سال 1256 قمری، در اواسط سلطنت محمد شاه قاجار ترسیم شده است، تنها تصویری است از باروتخانه تهران که خارج شهر قرارداشت. از این باروتخانه اثری برجای نیست و حتی محل دقیق آن را هم نمی‌دانیم، لیکن با بررسی اسناد و متون دوره قاجار گمان می‌کنیم، این باروتخانه بر فراز تپه‌ای در شرق بنای امیرآباد و جنوب آسیاب یوسف‌آباد و بر خطی فرضی که از عباس‌آباد به سمت امیرآباد کشیده شود، به طوریکه این خط از جنوب پارک ساعی کنونی بگذرد، قرار داشت. از شرق این باروتخانه رودخانه‌ای که از شمیران به یوسف‌آباد می‌رسید و سپس به سمت تهران می‌رفت، می‌گذشت. بدان روزگار در تپه ماهور‌های شمال تهران در این ناحیه چند بنای مختصر وجود داشت، از قبیل عباس‌آباد، باغ وزیرکشور (با تقریب محل پارک ساعی)، باروتخانه، آسیاب یوسف‌آباد (آن زمان نام یوسف‌آباد را نداشت. یوسف‌آباد، آباد کرده میرزا یوسف مستوفی‌الممالک صدراعظم ناصرالدین شاه است.)، امیرآباد.
باروتخانه یوسف‌آباد برفراز تپه‌ای به‌گونه قلعه‌ای از خشت و آجر ساخته شده بود. این بنا دارای ورودی مستقلی بود و برج سه اشکو به مدوری نظیر بناهای کلاه فرنگی داشت، که طبقه سومش بسیار کوچک و به کار دیده‌بانی می‌آمد و حصار کنگره‌داری گرداگرد آن کشیده شده بود.
طرح باروتخانه تهران در کتاب «سفر به ایران» اثر اوژن فلاندن در چاپخانه «بسینه برژر» پاریس به چاپ رسیده است.
اوژن فلاندن پسر سردار معروف ناپلئون بود، که به نقاشی علاقمند شد و بعد‌ها جزو نقاشان مشهور فرانسه گردید. او در سال 1844 میلادی هنگامی که خرابه‌های شهر نینوا در بین‌النهرین کشف گردید، از طرف دولت فرانسه مامور شد، که ظرف مدت شش‌ماه از بناهای نینوا تصاویری تهیه کند. او غیر از انجام این ماموریت از بناهای اصفهان و دیگر شهر‌های ایران و تهران نیز تابلو‌ها و طرح‌های فراوانی پدید آورد. دولت فرانسه پس از بازگشت از سفر ایران به او مدال شوالیه لژیون دونو اعطا نمود. آثار او هرچند به قصد تامین منافع کشور متبوعش بوده لیکن در مبحث ایران‌شناسی می‌تواند بسیار سودمند باشد.
حال که این باروتخانه را شناختیم، بجاست مختصری از تاریخچه باروتخانه در تهران در این مجال اندک عرضه شود:
باروت که به صورت بارود و باروط هم به کار رفته است، ترکیبی است از گوگرد، زغال و نیترات پتاسیم (شوره) و به رنگ سیاه و قهوه‌ای می‌باشد. محل تهیه باروت را باروتخانه، باروت‌کوبی و یا باروت‌سازی می‌گفتند. باروت نیاز اولیه در قورخانه و از ضروریات قشون به شمار می‌رفت.
محل باروت‌کوبی تهران در عصر قاجاریه چند بار تغییر کرد. این تغییرات به جهت گسترش و توسعه فضای مسکونی شهر از سویی و نیاز به مکانی وسیع‌تر و بزرگتر برای تولید باروت بیشتر از سوی دیگر بود. از یاد نرود که باروت‌کوبی به جهت احتمال انفجار، همیشه دور از مراکز مسکونی ساخته می‌شد.
نخستین گام در ایجاد باروت‌کوبی جدید به منظور تولید بیش از شیوه سنتی معمول در ایران به روزگار فتحعلی شاه می‌رسد، که در برخورد با همسایگان نیرومند روسیه، انگلستان و عثمانی برداشته شد و آن هم توسط میرزا بزرگ فراهانی و سپس فرزند برومندش میرزا ابوالقاسم فراهانی وزیر با کفایت عباس میرزا نایب‌السلطنه انجام یافت. در نهضت تجدد‌خواهی پدید آمده بدان روزگار که بانیایش این پدر و پسر بودند، اقدامات فراوانی در تحصیل علوم و فنون جدید شد، که از آن جمله است احداث باروت‌سازی در تبریز.
در زمان ناصرالدین شاه و صدارت میرزا تقی خان امیرکبیر موج دیگری از اصلاحات و آبادانی در کشور پدید آمد. در این هنگام کارخانجات متعددی در تهران و دیگر نقاط کشور ایجاد شد. باروتخانه و قورخانه نیز جزو همین اقدامات به شمار می‌آید.
نتیجه بررسی و پژوهش انجام یافته فعلا ً با عنایت به اسناد دسترس به خصوص نقشه‌های موجود تهران قدیم فهرست باروت‌سازی‌های تهران را چنین می‌شود برشمرد:
1. باروت‌کوبی بازار تهران: این باروت‌کوبی در کوچه غربی در چهار سوق کوچک بازار در چهار دکان تو در تو قرار داشت. این مکان را باید اولین باروت‌سازی تهران بدانیم به احتمال فراوان بنیادش باید به دوران پیش از قاجاریه و پایتختی تهران برسد. بعد‌ها با توسعه فضای مسکونی و تجاری در محله بازار باروت کوبی از این مکان به محله سنگلج منتقل شد.
2. باروت‌کوبی سنگلج: دومین محل باروت‌کوبی تهران گوشه شمال شرقی محله سنگلج در حوالی ارگ سلطنتی و ضلع شمالی حصار صفوی قرار داشت که بعد از احداث قورخانه جدید داخل ارگ در گوشه جنوب غربی میدان توپخانه به قورخانه قدیم شهرت یافت. باروت‌کوبی سنگلج (= قورخانه قدیم) در دوران سلطنت محمدرضا پهلوی جزو اراضی پارک شهر قرار گرفت. به روزگار محمد شاه این محله را باروتخانه می‌گفتند. این بار هم با رسید موج توسعه خانه سازی به محله سنگلج این باروتخانه هم تعطیل و به خارج شهر منتقل شد.
3. باروت‌سازی یوسف‌آباد: این باروتخانه به سال 1252 قمری در اراضی شمال تهران و خارج از حصار صفوی بنا شد، که پس از احداث کارخانه باروت‌سازی مهران این بنا به عنوان انبار باروت مورد استفاده قرار گرفت. این باروت‌سازی همان بنایی است که «اوژن فلاندن» تصویرش را کشیده است. هیچ نمی‌دانیم بر سر اراضی این باروتخانه چه آمده است. امروز تمامی این اراضی ساخته شده است.
4. باروتخانه مهران: جهانگیرخان پسر سلیمان‌خان و برادرزاده منوچهر‌خان گرجی (ارمنی) معتمدالدوله معروف به وزیر صنایع که باغی داشت، در خیابان علاءالدوله (فردوسی) در شمال سفارت انگلیس به سال 1307 قمری، وزیر قورخانه شد. او در این سمت کارخانه‌های باروت‌کوبی، کاغذ سازی، آسیاب نجاری و ... خریداری و احداث کرد. کارخانه باروت‌کوبی احداثی او در اراضی باغ مهران واقع در شمال تهران و در شرق ضرابخانه قرار داشت.
