گستره تهران از کهنترین مراکز تمدنی ایران است و ری از مهمترین نقاط باستانی و تاریخی این پهنه به شمار میرود که در جنوب استان تهران قرار دارد. ملک ری پیش از اسلام و پس از آن دارای اهمیت فراوان بود، اما در پی کشمکشهای داخلی و حملات اعراب و مغول و زلزلههای متعدد گویی توان و ایستاییاش را از کف داد و سرانجام در سدههای نه و ده قمری به بعد از جمع شهرهای ایران بیرون آمد و رفتهرفته به دهی خرد از توابع تهران بدل گشت، تا این که تهران از آبادیهای خرد این گستره سر برآورد و یک شبه ره صد ساله پیمود و ...
ری امروز هرچند در چنبره تهران بزرگ اسیر است ولی به لحاظ کشاورزی، صنعتی و معادن و دیگر ابعاد داری اهمیت بسیاری است و افزون بر آن در ری جاذبههای فراوانی است که بر این اهمیت میافزاید، از قبیل: مقبره ابنبابویه یا شیخ صدوق، امامزاده عبدالله، امامزاده بیبی زبیده (س)، مسجد افضلیه، بقعه جوانمرد قصاب، مقبره شیخ کلینی، یخچال طبیعی کلین، آتشکده ری، کوه بیبی شهربانو، برج اینانچ، برج طغرل، قلعه گبری، آستان حضرت عبدالعظیم (ع)، امامزاده هاجر خاتون (س)، دژ رشکان، استودان گبرها، زندان هارون و ...
ویرانههای ری قدیم هنوز نزدیک شهر کنونی ری باقی است و گو این که آثار برجا مانده خود گواهی است بر تمدن درخشان ساکنان این خطه از سرزمینمان اما باز یاد آوری نام نخبگان علمی و دانشمندان بزرگی چون ابوالفتح رازی و محمد زکریای رازی فیلسوف و پزشک نامدار و ... اهمیت ری را به عنوان خاستگاه علم و کانون دانش آشکار میکند.
وجه تسمیه
نام ری در کتب مقدس و منابع باستانی، نظیر اوستا و کتابهای ژودیت و توبیت یهودیان و در منابع یونانی و لاتین و ... یاد شده است؛ رگا، راگو، رگ، راگز، راجز، راغا، راز، راژ، راژیا، راگس، راجس، راگا، راگیا، راژس، رگای و رغه. در کتب اعراب ارازی، ری و محمدیه آمده است. به هر روی ری تطور یافته همان نامهایی است که گذشت.
در حدود330 سال ق. م اسکندر ری را تصرف کرد و کمی بعد سردارش سلوکوس، نام ‹‹اورپا» و یا «اورپس››و «اورپوس» را بر ری نهاد. در زمان اشکانیان این نام به ‹‹ارساکیا›› و ‹‹ارشکیه›› تغییر یافت و در زمان حکومت ساسانیان به ‹‹ری›› تبدیل شد.
بر خلاف نظر مشهور نام ری در تورات نیامده اما در کتابهای یهودیان ژودیت و توبیت و همینطور بسیاری از کتب و منابع جدید و قدیم آمده است: اوستا، کتیبه بیستون، دررالتیجان، ایران گیرشمن، ایران قدیم، مختصرالبلدان، معجمالبلدان، احسنالتقاسیم، عجایبنامه، مجالسالمومنین، تاریخ جرجان، آثارالباقیه و ... و در زبانهای ارمنی، سریانی، پهلوی، یونانی و زبانهای اروپایی و ... نیز ذکر شده است.
پیشینه تاریخی
ری یکی از نقاط باستانی ایران است. آثاری که از ری به دست آمده به هزاره چهارم پیش از میلاد میرسد. به طور کلی پیشینه ری از نظر قدمت به سه بخش تقسیم میشود:
الف) دوره پیش تاریخی مربوط به تمدن چشمه علی و پیرامونش که از نخستین مراکز سکونت و پیدایی تمدن بشری است.
ب) ری در دوره تاریخی که سیر تکوین تمدن را پیموده و از مراکز مهم سرزمین ایران به شمار رفته است.
ج) ری پس از اسلام.
ری بر سر شاهراه تجاری شرقی - غربی بود که این خود از اهمیت ری در طول تاریخ حکایت دارد.
مشخصات جغرافیایی
شهرستان ری از شمال به تهران، از شرق به شهرستان ورامین، از جنوب به استان قم و از غرب به شهرستانهای کرج و ساوه محدود میشود. طول جغرافیایی ری در 51 درجه و 26 دقیقه و عرض آن 35 درجه و 36 دقیقه و ارتفاع1120 - 1062 متری از سطح دریا قرار دارد. مهمترین رودخانههایی که در محدوده شهرستان ری جریان دارند؛ رودخانههای کرج، جاجرود، شور و سرخهحصار هستند. تنها کوه بیبی شهربانو در شمال شرقی و کوه آزاد در 21 کیلومتری جنوب غربی آن قرار دارد.
حدود سال 1314 تا 1317 خ. / 1935 تا 1938 م. در نزدیکی چشمه علی در شمال بقعه ابنبابویه در پهنه شهر ری کاوشی توسط دکتر اشمیت انجام شد و ظروف سفالین نقش دار و سفالهای منقش از حدود 6 هزار تا 4 هزارسال قبل کشف و معلوم شد که در آن پهنه مردمی متمدن میزیستهاند و این آثار به آنها تعلق دارد. ری که اکنون آثار بازمانده آن در 6 کیلومتری جنوبشرقی تهران به چشم میخورد از نظر قدمت با نینوا و بابل هم عهد بوده و جز بغداد و نیشابور، شهری با آن قابل رقابت نبود. شهرری دارای 35 اثر تاریخی است. بسیاری از مورخان، بنای نخستین این شهر را به شیث بن آدم و گروهی به شاهان اساطیری باستان از جمله به هوشنگ پیشدادی فرزند کیومرث و بعضی نیز به «ری» یا «رازی» فرزندان نوح نسبت دادهاند. قدیمیترین آثار مکشوفه در ری متعلق به هزاره ششم است که آثار این دوره مربوط به دوران نوسنگی است. علاوه بر آن در بیشتر محوطههای باستانی دشت ری از جمله در تپه ارگ و باروی ری، یافتههای سفالینههای خاکستری صیقل یافته و ظریف مربوط به دوره آهن و اواخر هزاره اول است که نشانگر اهمیت این منطقه از نقطه نظر روشن شدن ارتباط با شرق و غرب و تعیین چگونگی یا تاثیر وجود مردمان تازه وارد به فلات مرکزی است. آنچه امروز از محدوده بافت تاریخی ری برجای مانده است، به 3 بخش تقسیم میشود؛ ارگ یا شهر شاهی ری، دیوار اصلی برج و باروی ری یا دیوار دوم و گورستانهای شهر ری. ارگ در حقیقت ادامه یک بنای دفاعی بنا شده روی قلعه و دژ شمالی رشکان بوده که تاسیسات گوناگونی داشته است. این بنا از سنگ ساخته شده بود و از وضعیت امنیتی - حفاظتی طبیعی کوه نیز بهره میبرد. از قدیمیترین آثار باستانی شهرری، تپه چشمه علی (پیش از اسلام به نام سورن از خانوادههای مهم ایران بود) و برج و باروی ری است اکنون بخش محدودی از باروی جنوبی و شرقی ارگ باقی مانده است و در جنوبغربی آن نیز کارخانه گلیسیرین قرار دارد. این دیوار مانند باروی اصلی ری از چینه و خشت ساخته شده و دارای برجهای پشتیبان است.
آتشکده ری
درتاریخ طبری آمده:
«به ری آتشگاهی بود که از آن قدیمتر نبود»
و در ادامه نویسنده آرد:
«یزدگردسوم پس از شکست از حلوان به ری آمد و آتش مقدس را برداشت و به مرو رفت.»
مسعودی نیز در مروجالذهب احداث آتشکده ری را به فریدون نسبت میدهد و مینویسد؛ آتشکده ری قبل از ظهور زرتشت وجود داشته است. ری قبل از زرتشت هم شهری مذهبی بوده است و چون اعراب در فتح ری با مردم آنجا صلح کردند آتشکده را باقی گذاشتند.
باروی ری
چشمه علی از دیگر آثار باستانی ری دژ رشکان است که به دوره اشکانیان تعلق دارد. بقایای آثار دژ رشکان در سوی غربی کوه سرسره در محدوده کارخانه گلیسیرین قرار دارد. در غرب قلعه آثار حمام، در شرق آن استخر، در جنوب آثار خندق دیده میشود. بر روی باروها سوراخهایی برای تیر اندازی تعبیه شده است. گورستانی باستانی نیز در کنار آن قرار دارد. در شرق کارخانه سیمان چند چهار ضلعی سنگی به چشم میخورد که سوراخی در وسط دارند و هر ضلع آن 4 متر است. مورد استفاده آن برای ما مشخص نیست. سراسر کوه شمالی ری گورستان است و استودانهایی در آن دیده میشود. ابو دلف نقل کرده عرب آثار بسیاری از ری خراب کرد ولی به گورستانها کاری نداشت. در ضمن علاوه بر گورهای باستانی گورهایی از عهد دیلمیان، آلبویه، سلجوقیان و غیره دیده میشود، مانند منطقهای به نام تپه گبری قبرستان پیش از اسلام بوده است و این تپه هم اکنون همچون قلعهای دیده میشود، البته اکنون به دلیل کمبود زمین در اطراف ری نزدیکی به حرم عبدالعظیم مورد استفاده انبار آستان قدس رضوی قرار گرفته است! در این منطقه در حفاریهای سال1300 پارچههای ابریشمی از عهد دیلمیان از دل خاک بیرون آورده شد.
قلعه گبری
هرمز پسر یزدگرد دوم و سه تن از خاندان او توسط فیروز در ری به قتل رسیدند. این احتمال میرود که در بیبی شهربانو مقبره دختر یزدگرد سوم نیز قرار داشته باشد. در شمال چشمه علی آثاری از باروی ری دیده میشود که متعلق به عهد اشکانیان است. ظاهرا خانه حسن صباح نیز در محله قدیمی روده در کوچه صوفی قرار داشته که اکنون تخریب شده است. در کنار بقعه بیبی شهربانو دخمه بزرگی قرار دارد که بیشباهت به معابد میترایی نیست.
یادگار ساسانی
ری در زمان سلوکیان در پی ویرانی در اثر زلزله شدید، دوباره آباد شد. شهرری از زمانهای بسیار دور از سویی مرکز تجارت و معبر بازرگانان و قافلهها و بازار تبادل کالاهای مختلف بوده و از سوی دیگر به سبب آبادی، شهرت، اعتبار و عظمت، نظر جهانداران مختلف را جلب کرد. به همین سبب در چهار طرف آن دروازههای آبادی وجود داشت. در دوره اسلامی نیز که شهر جدید احداث شد دروازههایی آهنین تهیه کردند. نام دروازههای ری در کتابهای «المسالکوالممالک» و «صورهالارض» و «معجمالبلدان» آمده است؛ مثل دروازههای کوهکین، باطان، در مصلحگاه، دروازه آهنین و .... محلههای مهم ری عبارتند از: محلههای باطان، پالانگران، دررشقان، در شهرستان، در عابس، درکنده، مصلحگاه، زامهران کلاهدوزان، مهدیآباد، ساری ایلات و فخرآباد.
باروی ری
باروی عظیمی که ری برین را در میان داشت هنوز قسمتی از آن در شمال چشمه علی و پهنه کارخانه گلیسیرین و کارخانه سیمان و نزدیکی قلعه گبری به چشم میخورد. ظاهرا نیمه شرقی آن به طور کامل و پیهای آن در دیگر جهات در آغاز عهد قاجاریان باقی بود و حدود ری پیش از اسلام را نشان میداد و کرپرتر سیاح معروف انگلیسی در نقشه خود آن را ترسیم کرده است. گرچه در منابع مورد استفاده هیچگونه ذکری از آغاز احداث و نام پی افکنده آن به نظر نرسید لکن به احتمال بسیار قوی بل به قطع و یقین قدمت آن به قرون پیش از اسلام میرسد دلیل این دعوی آن که این بارو به گرد ری برین یا ری پیش از اسلام پی افکنده شده که آن بخش را در فتح ری به فرمان سردار عرب خراب کردند و کنار آن شهری تازه ساختند و هدی عباسی بعدها در مشرق شهر محمدیه را طرح افکند. ظاهرا مهدی عباسی اولین کسی است که پس از اسلام باروی ری را تعمیر کرد. در مجملالتواریخ در این باب آمده:
«پسر منصور، مهدی به فرمان پدر آن جا رفت و دیوار شهر بفرمود کردن و ... و به نام خود محمدیه نام کرد این جایگاه که اکنون ری زیرین استو شهر قدیم اول خراب گشت ....» / مجملالتواریخ، ص525.
ری زیرین در شرق ری برین افتاده بود
زمانهای بعد نیز باروی ری کرارا مورد مرمت قرار گرفت و به ویژه به زمان بوییان که ری برین باستانی از نو ساخته شد چنان که یاقوت در بحث از فخرآباد یاد شد که فخرالدوله قلعه ری باستانی را تعمیر و مرمت کرد / معجمالبلدان، ص855.
به عهد سلجوقیان نیز عبدالجلیل رازی در کتاب النقض گفته:
«امیر ابوالفضل عراقی در عهد سلطان طغرل کبیر باروی ری او کرد ...» / کتاب النقض، ص220.
ظاهرا تاریخ بنای باروی ری باستانی تا زمان اسکندر و پیش از آن بالا میرود. در احوال اسکندر آمده:
«در ری و ماد برای جلوگیری از تجاوزات مردمان شمالی اسکندر قلاع و شهرهایی ساخته بود ...» / ایران قدیم، ص119.
ری بعد بر اثر زلزله خراب شد و سلوکوس اولین جانشین اسکندر آن را از نو آباد گردانید.
در عصر اشکانیان که این شهر پایتخت بود این بارو بوده است زیرا در نقشه کرپرتر نام دزهایی که ذکر شده نشان میدهد آنها به آن عهد تعلق دارد مانند دژ رشکان = ارشکان و دز باب بلیسان = بلاسان و دز باب باطان و ...
متاسفانه این بارو علاوه بر گزندی که از باد باران در گذشت زمان دیده به کلنگ کشاورزان نیز خراب گردیده و خاک آفتاب خورده و سوخته آن به جای کود مصرف شده بدین جهت در عصر ما جز اندکی از آن به جای نمانده است / ری باستان، ص352.
از مدارک دیگری که مربوط به باروی ری میتوان بر شمرد عکس هوایی دکتر اشمیت باستان شناس در سال1936م. / 1315خ. که از فراز آسمان گرفته است.
در این عکس چند نکته حایز اهمیت است وجود قسمت اعظم از باقی ماندههای لعه اصلی بر راس کوه بیبی شهربانو و کارخانه قدیمسیمان در کنار آن و دو ردیف دیوار که از این ارتفاعات آغاز شده و به سمت دشت کشیده میشود. دیوار سمت راست یکی از اضلاع سه گانه باروی شهر است که در امتداد جنوب پیش رفته و به قلعه 1 D میرسد اما باروی سمت راست بر گرد ارگ کشیده شده بود و به احتمال زیاد به عنوان حصار جدا کننده بین شهر و ارگ حکومتی کار برد داشته است / مجموعه تهران گژوهی، چشمه علی و باروی ری.
بقایای باروی قدیم ری که روی صخرههای چشمه علی واقع شده از منتهیالیه شرقی کنار خیابان ابنبابویه تا غربیترین نقطه آن جمعا 453 متر دراز ا دارد و به دو بخش عمده در دو سوی شرقی و غربی منبع آب تقسیم میشود و آنچه از این بارو باقی مانده توسط هیئت باستانشناسی چشمه علی به چهار قسمت اصلی a b c d تقسیم و نامگذاری شده است.
باروی شرقی: این بخش از باروی از مجاورت جاده آسفالتهای که از کنار چشمه به طرف شمال شرقی و بالای صخره امتداد مییابد آغاز شده و به سمت شرق کشیده میشود روی بخشی از این دیوار در سالهای 1330 تا 1340ش. مستحدثاتی به عنوان منبع آب برای آبرسانی به خانههای جدید اطراف چشمه ایجاد شد که متاسفانه موجب تخریب و انهدام آن شده است طول این دیوار حدود 163 متر و ارتفاع متوسط آن حدود 5 متر حد اکثر ارتفاع 8 متر و حد اقل آن 2/20 متر و عمق حفره ایجاد شده در پایین دیوار0/7 تا 1/10 متر است.
باروی غربی: بخش غربی باروی قدیم ری از مجاورت جاده و دیوار غربی منبع آب و از نقطهای که دیوار شرقی آغاز میشود شروع شده و بر خطالراس صخره به طرف غرب امتداد مییابد طول این صخره حدود 290 متر است و به 9 قسمت میشود و باروی باقی مانده در آن چهار قطعه است این بخش از بارو که برنامه مرمت در آن اجرا شده مشروحا معرفی میشود:
قسمت اول: دیوار این قسمت به طول 70 متر کاملا تخریب شده و اهالی محل روی آن سه واحد مسکونی احداث کردهاند از کمیت و کیفیت این قسمت از دیوار اطلاعی در دست نیست.
قسمت دوم: دیوار Aاولین قطعه از دیوار غربی که بقایای آن قابل دیدن و مشاهده است دارای 3/40 متر درازا و 1/80 متر بلندی از کف فعلی و 2/50 متر پهناست و در پناه بلندترین نقطه صخره چشمه علی واقع شده است. این قطعه از دیوار شباهت و ترکیبی از دیوار ندارد بلکه بیشتر به تودهای از خاک شبیه است که در امتداد صخره واقع شده است.
قسمت سوم: حد فاصل میان دیوار A و B به درازای 28/60 متر که در آن جا صخره چشمه علی از بیشترین ارتفاع برخوردار است باروی قدیم ری کاملا تخریب شده و اثری از آن وجود ندارد حتی آوار و خاکهای حاصل از تخریب دیوار بر اثر گذشت سالهای متمادی وزش باد و بارشهای سالیان دراز کاملا شسته و پاک شده و نشانی از آن باقی نمانده است.
قسمت چهارم: دیوار B طول این دیوار 18/70 متر عرض آن در بیشترین اندازه 3 متر و در کمترین نقطه 2/50 متر و ارتفاع حداکثر و حد اقل آن به ترتیب 4/30 و 2 متر است.
قسمت پنجم: حد فاصل میان دیوار B به طرف غرب تا دیوار C، طول این قسمت 7/20 متر است.
قسمت ششم: دیوار C دارای 19 متر طول و 2/70 متر بلندی و 2/50 مترپهنا دارد.
قسمت هفتم حد فاصل میان قطعه ششم یا دیوار C به طرف غرب تا دیوار D به درازای 16/50 متر.
قسمت هشتم: دیوار D از منتهیالیه غربی قسمت هفتم که صخره طبیعی است آغاز و به درازای 16 متر امتداد مییابد. این قطعه که هیأت مرمت آن را نامید دارای 60/40 متر بلندی و پهنای متغییر 1/10 تا 2/70 متر است.
قسمت نهم: از منتهیالیه جبهه غربی دیوار D صخره سنگی چشمه علی با اندکی پستی و بلندی حدود 130 متر به طرف غرب امتداد مییابد. / همان.
«... باروی ری با قدمت ۶۰۰۰ ساله دارای وسعتی در حدود ۱۸۰۰ در۲۵۰۰ متر دارد و با باروی بسیاری از شهرهای نظامی مشابه قابل مقایسه است. اطراف آن در گذشته خندقی وجود داشته که در هنگام خطر برای دفاع آن را از آب پر میکردهاند. طول بقایای این بارو ۴۵۳ متر است که به دو بخش شرقی و غربی تقسیم میگردد. حداکثر ارتفاع آن ۸ متر و حداقل آن 3/2 متر میباشد. این دیوار قدیمی در محوطه تاریخی محله چشمهعلی شهر ری قرار دارد ...»