«باغ ملک» از باغهای مشهور شمیران، است که به طور معجزهآسایی دستکم از دوره ناصرالدین شاه تا کنون باقی مانده است و از چنگ حوادث و تغییرات شگفتیآور تهران جان سالم بدر برده و زور زورمندان و زر زمینخواران دوران بلطف پروردگار بر تقدیر این باغ نچربیده تا امروز هر شهروند تهرانی بتواند لختی در فضای دلانگیز باغ بیاساید و به ترنم مرغکان خوشالحان گوش فرا دهد. هرکه در این راه خیرخواهی نمود و در این کار یار بود، خدایش بیامرزاد.
باغ ملک با وسعتی حدود 35 هزار متر مربع، در پای کوه دربند و در شمال جعفرآباد و غرب امامزاده قاسم افتاده است. باید بیاد داشت که در مجاورت ضلع غربی باغ ملک، اراضی باغ ظلالسلطان قرار داشت که در دوران رضاشاه با احداث خیابان سعدآباد این اراضی بدو نیم تقسیم شد و نیمه شرقی به باغ ملک افزوده گردید. پس از سالها کشاکش سرانجام نیکاندیشانه باغ دارد بوستان عمومی میشود، تا همگان از آن بهره برند.
بانی باغ ملک بر خلاف تصور بسیاری و انگار مشهور حاج حسین ملک نیست، بلکه این باغ را ملکالتجار در قمار از نصرتالدوله میبرد و صاحب آن میشود. معیرالممالک در اینباره آرد:
«... که همان جاست و آبشار قشنگی دارد و متعلق به حاجی ملکالتجار است. از فیروز میرزای نصرتالدوله به آس بازی برده است. در سی چهل سال قبل ...» / وقایع الزمان.
باغ ملک به قدری با نشاط و مصفا بود، که مورد توجه ناصرالدین شاه قرار داشت، طوری که گاهی بدان جا میرفت. اعتمادالسلطنه در محرم 1306در سخن از این باغ مینویسد:
«... شاه امروز امامزاده قاسم باغ ملک تشریف بردند ...» / روزنامه خاطرات.
معیرالممالک هم از این باغ یاد کرده است:
«... در سر استخر ملک آقای ظهیرالاسلام را دیده که سواره به اسدآباد میرفتند ...» / وقایع الزمان.
سمویل گرین (1301تا1305ق.) در کتاب خود آورده:
«... ملکالتجار ایرانی صرف است و گویا که یکی از اشخاص قصه الف - لیله باشد. شخصی است موقر ... هوشیاری از سیمای او هویداست ... و نیز معلوم میشود شخصی است عیاش و خوشگذران از پوشیدن لباسی که اندک شباهتی به البسه خارجه داشته باشد ...» / ایران و ایرانیان.
چاپار باشی از قصر و باغ ملک چنین یاد کرده است:
«... قصری که در جعفرآباد ملکالتجار حالیه تهران پسر آقا مهدی مرحوم به جبر و عنف از برادر زاده مرحوم نصرتالدوله فرمانفرما ضبط و تصرف نمود و ملک بیست هزار تومانی را به حیله و دسیسه در گرو بیست هزار قران از میان برد، انصافا جای تفرجگاه مرغوب و منظرگاه بسی مطلوب است»
گرترود بل در سال 1310ق. درباره باغ ملکالتجار (به قول او سلطان بازرگانان) مینویسد:
«... دیوار چینهای بود ... با ضربه ما دو لنگه در باز شد از پلهها بالا رفتیم و در آنجا از زیبایی غیر منتظری که به پیش بازمان آمد بهت زده برجا ماندیم ... باغچههای پر نشاط گل سرخ و لادن و اطلسی آراسته بود .... در آن آبشارهایی ساخته بودند ... آب فوارههایش در تمام روز ... خانهای برای تفریح بود به خانهای ساخته شده از دیوار بلکه سراسر پنجره و همه باز ... در آن سوی آن اندرون قرار داشت اقامتگاه زنان جایی که با رسیدن ما قامتهای پوشیده در لباس نازک و پیچیده در چادر خود را پشت پردهها پنهان کردند .... تا به مهمانسرای دیگری رسیدیم در بالای رشته دیگری از آبشارها و فوارهها قرار داشت اینجا ضیافت با شکوهی برای ما ترتیب داده بودند. انواع پلوها با طعمهای مختلف مخلوط با گوشت و سبزی خورشها انواع کبابها دلمهها بستنیها میوهها و شراب معطر شیراز ... با فرارسیدن خنکای عصر ملکالتجار در آستانه خانهاش که پیوسته در آن نسیم میوزید ظاهر شد مردی که سالهای جوانی را پشت سر گذاشته ... سیمای خوشایندی داشت ابروان مستقیم لبان سرخ ریش سیاه و صورت سبزه و چشمهای تیره با نشاط ... با او تخته نرد بازی کردیم ... / تصویرهایی از ایران، نقل در جغرافیای تاریخی شمیران.
حاجی کاظم یا محمد کاظم ملکالتجار پسر آقا محمد مهدی ملکالتجار تبریزی ساکن تهران است. هنگامی که امیرکبیر اقدام به ساختمان سرای امیر در تهران برای بازرگانان نمود، آقا محمد مهدی ملکالتجار در این کار مباشرت نمود. ملکالتجار در سال 1305 خ. در گذشت و در مشهد در حرم امام رضا (ع) مدفون گردید و پس از مرگ مانند اکثر رجال ایران از راه غیر مشروع ثروت بیحسابی برای وراث خود به جای گذاشت / شرح رجال ایران، ج3.
مرحوم حاج آقا حسین ملک فرزند ارشد مرحوم حاج محمد کاظم ملکالتجار در نهم ربیعالاول سال 1293 ق. در تهران متولد شد. دروس فارسی و عربی را ابتدا نزد مرحوم حاج شیخ مسیح طالقانی فرا گرفت. سپس تحصیلات خود را در محضر مرحوم میرزا ابوالحسن جلوه ادامه داد.
مرحوم ملک همراه وقف کتابخانه و موزه، املاک فراوانی را در سال ۱۳۱۶، به آستان قدس رضوی واگذار کرد تا از این رهگذر مخارج اداره و توسعه کتابخانه و موزه تأمین گردد.
وی در حدود صد سالگی در تیر ماه ۱۳۵۱، در گذشت و در جوار حرم مقدس رضوی آرام گرفت. از او املاک وقفی فراوانی در تهران و مشهد بر جا مانده است. از آن جمله کتابخانه ملک در تهران است.
محل قبلی کتابخانه در بازار بینالحرمین تهران در منزل مسکونی مرحوم حاج حسین آقا ملک بود و در زمینی به وسعت 1700 متر مربع قرار داشت. این بنا دارای سه حیاط اندرونی و بیرونی شامل اطاقها و تالارهایی است تاریخ ساختمان آن مربوط به دوره قاجاریه است. کتابخانه ملی ملک یکی از مراکز مهم علمی - فرهنگی وابسته به آستان قدس رضوی است.
کتابخانه و موزه ملی ملک ساختمان مجلل و باشکوهی است. عملیات ساختمانی کتابخانه از اواخر سال 1364 شروع و در دو بخش مجزای کتابخانه و موزه تشکیل شده است و با حضور مسئولان بلندپایه کشور در زمستان سال 1375 افتتاح شد.
در مشهد ... خیابان ملکآباد در غربیترین نقطه شهر مشهد، خانه ملک در خیابان ارگ (امام خمینی کنونی)، باغ ملک، موزه ملک و حتی کتابخانه ملک در خیابان سی تیر تهران جنب باغ ملی.
... ساختمان پیشین کتابخانه و موزه ملک در خانه پدرى او در بازار تهران قرار داشت، اما چون برای مراجعات مردم کافی نبود، آستان قدس رضوى در سال ۱۳۶۴ زمینى در باغ ملى تهران را که آن هم از اوقاف ملک بود، به ساختمان جدید موزه و کتابخانه اختصاص داد. کارهاى ساختمانى تا سال ۱۳۷۵ به پایان رسید و از آن زمان این محل پذیراى یادگارهاى حاج حسین ملک است
ثروتمند بزرگ آذریتبار، زاده تهران و مستقر در مشهد که خیریات و موقوفات او مشهور است. وسعت موقوفات مرحوم ملک تا حدی است که فقط آستان قدس رضوی ادارهای به نام اداره موقوفات ملک دارد. کتابخانه و موزهای عظیم نیز از وی باقی مانده که در شهر تهران واقع است. از دیگر کارهای خیریه او اختصاص دو میلیون متر مربع زمین جهت ساخت خانه برای فرهنگیان و واگذاری چند دههزار متر زمین برای پارک عمومی در مشهد است.
یکی از میادین اصلی شهر مشهد ملکآباد نام دارد که در جوار باغ بسیار بزرگی به همین نام قرار گرفته است. مشهور است که مرحوم ملک وارثی از خود به جا نگذاشته است / روزنامه همشهری، ۱۲ اردیبهشت ۱۳۸۷ / سایت کتابخانه ملی ملک.
سرانجام این باغ از خبرگزاری میراث فرهنگی:
باغ ملک، بزرگترین باغ غیر سلطنتی شمیران سرانجام پس از سالها کشمکش به تملک شهرداری تهران درآمد. این باغ که پیش از این بارها از سوی مالکانش به آتش کشیده شده بود، به زودی به یکی از بوستانهای عمومی تهران تبدیل میشود.
به گزارش «میراث خبر»، باغ ملک در خیابان گلابدره تهران که در دهه اخیر بارها عامدانه توسط مالکانش به آتش کشیده شد، سرانجام به تملک شهرداری تهران در آمد. ماجرای آتشسوزیهای عمدی این باغ در زمان مدیریت محمد حسن ملک مدنی در شهرداری تهران مدتها به یکی از جنجال برانگیزترین سوژههای خبری تبدیل شده بود. تهدیدها برای نابودی عامدانه باغ ملک و قطع شبانه درختان این باغ با اره برقی و نیز آتشسوزیهای عمدی، سازمان میراث فرهنگی با اعلام این که باغ ملک یگانه باغ غیرسلطنتی شمیران است آن را در فهرست آثار ملی به ثبت رساند و اعلام کرد حتی اگر همه درختان این باغ قطع شوند هم اجازه ساخت و ساز در آن را نخواهد داد. بعدها شهرداری تهران و مالکان پر تعداد این باغ برای واگذاری این ملک به شهرداری به توافق مالی نرسیدند و پرونده این باغ سالهای طولانی مسکوت ماند.
به گفته شهردار منطقه یک، اکنون این باغ تاریخی شمیران به تملک شهرداری درآمده و قرار است به بوستان عمومی تبدیل شود.
مهندس احمدی بافنده در اینباره گفت: باغ ملک به مساحت فعلی 35 هزار مترمربع از جنوب و شرق به خیابان دربند, از غرب به حاشیه مسیل گلابدره و از شمال به باغ شاطر منتهی میشود و دارای گونههای گیاهی گوناگون چون درختان کهنسال مثمر و غیرمثمر، گردو، چنار، نارون، افرا، اقاقیا و ... است. این باغ به زودی به یک بوستان عمومی به نام بوستان بزرگ روح الله تبدیل شده و پس از آمادهسازی، بخشی از آثار امام خمینی (ره) برای بازدید گردشگران در آن جانمایی میشود.
وی افزود: در کنار این بوستان مرکز امداد، سرای محله، کتابخانه، میدان میوه و تره بار، پارکینگ طبقاتی و ... نیز در نظر گرفته شده تا بخشی از نیازهای اهالی دربند و گلابدره تأمین شود.
باغ تاریخی ملک نخستین بار در آذر سال 81 به طور عمدی و با استفاده از بنزین به آتش کشیده شد. هرچند عامل آتشسوزیهای پیدرپی در باغ به طور شفاف مشخص نشد و شهرداری منطقه و مالکان هر یک دیگری را در وقوع این حادثه متهم میکردند اما بررسیها کارشناسان آتش نشانی از عمدی بودن این حادثه و آغاز آتشسوزی از 6 نقطه باغ به طور همزمان حکایت میکرد. آتشسوزی سه ساعته باغ ملک در سال 81 که بخش عمدهای از درختان کهنسال این باغ را نابود کرد. اگرچه واکنش افکار عمومی را برانگیخت و شورای شهر وقت به پشنهاد ملک مدنی شهرداری تهران اعتباری را برای خریداری این باغ اختصاص دادند اما دو ماه بعد در اسفند 81 با حکم شعبه 512 مجتمع قضایی شمیران و به دنبال اعتراض مالکان به قیمت تعیین شده، پرونده این باغ تاکنون مسکوت ماند.
باغ تاریخی ملک پس از آتشسوزیهای گسترده در تاریخ16 مهر 81 به عنوان یگانه باغ غیر سلطنتی تهران در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در حال حاضر این باغ و بنای تاریخی جزو بناهای حفاظت شده میراث فرهنگی بوده و هرگونه دخل و تصرفی در آن مشمول قانون 560 مجازت اسلامی در تخریب محوطههای تاریخی میشود. باغ ملک متعلق به حاج حسین ملکالتجار بود که پس از مرگ تمام اموال خود از جمله کتابخانه و موزه ملک، باغ ملک در مشهد و چندین هزار هکتار از اموال خود را وقف کرد و ملک در سن صد سالگی در حالی بدورد حیات گفت که تمام دارایی خود را جز باغی در خیابان گلابدره که بعدها به باغ ملک شهرت یافت وقف کرده بود. این باغ به عنوان ارث به دختران و فرزندان وی رسید و در سال 79 به قیمت نهصد هزار تومان فروخته شد.
