اینکه تهران در گذشتههای دور، سبز و خرم و آبش فراوان و درختانش پر بار بوده است، خبر تازهای نیست و در جایجای نوشتهها، بدان اشاره کردهایم. در آن روزگار سبزی و صیفی مزارع و بساتین تهران، دیرگاهی سفره ساکنان آبادیهای گستره وسیع تهران را رنگین کرده و میوه باغهایش، سزاوارانه پای از حریم خانه برون و گام به دیگر دیار برده و آوازهای خوش در اقصی نقاط ایران زمین، بهم رسانده و گل سر سبد میوههایش «انار» شهره آفاق گشته بود.
در این مطلب به تاریخچه انار تهران، اشاره داریم و به همین منظور اوراق کتب قدیم و منابع تاریخی را برگبرگ میکاویم:
لغت انار – به فتح اول کلمه ایست، پارسی، نام درختچه ایست (به فرانسه Grenadier) از تیره موردیها که گاهی آنرا تیرهای مستقل به شمار آرند و به نام انارها نامند. کریم ساعی در کتاب «جنگلشناسی» آنرا مترادف اصطلاح علمی Punica Granatum دانسته و مینویسد؛ انار درختی است، از تیره Punicaceae و از جنس Punica و نام گونه آن P.Granatum است.
پوست آن خاکستری و برگهایش، بیضوی و گلهایش، بزرگ و قرمز رنگ است / فرهنگ معین.
میوه آن درشت و دارای پوست سرخ و کلفت است. دانههای آن، شفاف و آبدار ... / گیاهشناسی حسین گل گلاب.
درخت انار در جلگههای کرانه دریای مازندارن، به حال وحشی فراوان است و ... انار دارای اقسامی است / لغتنامه
دانههای آبدار، ... ساقهاش خاردار و ... درخت انار در جاهایی که زمستان سخت نباشد، به ثمر میرسد / فرهنگ عمید.
به عربی رمان و به لغت زند، رومنا گویند / برهان قاطع / ناظمالاطباء.
در زبان انگلیسی Pomegranate گفته میشود.
در میان منابع گوناگون نظری متفاوت و قابل بررسی، جلب توجه میکند، مبنی بر اینکه انار در اصل «انار بار» بوده است و بعدها به اختصار گفتهاند «انار» انار اسم وادی قم بوده و بار اسم کنار وادی ورهگذر آن بوده است. این رستاق (= ناحیه بزرگی که چندین روستا داشته است) را انار، نام کردند. نویسنده «تاریخ قم» با بیان این مطلب میافزاید ناحیه انار شصتآبادی دارد.
در فرهنگ جغرافیای ایران نامی از ناحیه «انار» در شهر قم ذکر نشده، لیکن در فرهنگ معین درباره «انار بار» آمده، در قدیم انار بار از رستاقهای قم بوده است. / لغتنامه
خواص شیمیایی - چوب آن، دارای مازوج فراوان است و در رنگرزی مصرف میشود. پوست انار دارای ماده تنن و مازو است، که در رنگرزی بکار میرود / فرهنگ عمید.
در تهران قدیم، چونان دیگر شهر ها، مردم از رنگهای طبیعی استفاده میکردند. در این شهر پوست انار کوبی از مشاغل رایج و معمول تهرانیها بود، زیرا پوست انار در کنار روناس، حنا، پوست گردو و ... به کار رنگسازی آن مردمان میآمد.
خواص دارویی - ریشه آن دارای آلکالوییدی است، که سمیت دارد و به مقدار کم برای از میان بردن کرم تنیا در پزشکی مصرف میشود. / جنگلشناسی.
جوشانده پوست انار، خونریزی دندان را بند آورد.
برای تصفیه خون نافع، گل انار قابض است. / فرهنگ عمید
مدر، باعث تقویت جگر، نیکو کردن رنگ رخسار، فربه کننده، ملین طبع، رفع جرب (گری) و ... / تحفه حکیم مؤمن نقل در لغتنامه.
گل انار برای التیام جراحات و فتق و قلاع و ضماد آن با برگ رز برفم معده جهت قی مفرط و ... مفید است.
پوست انار برای رفع آتشک، سیلان حیض و خروج مقعد و ضماد آن با عسل برای رفع آبله و جوشانده آن برای رفع اسهال، برای قطع خون بواسیر و ... نافع است/همان مرجع.
در این سالها، دانشمندان غربی متوجه خواص بسیار ارزندهای در هسته انار شدهاند، که برای پوست سودمند است، از این روی آنرا در مواد آرایشی بکار گرفتهاند.
ترکیبات - انار گیرا (= انار گیوا) کوکنار، خشخاش- انار بن، درخت انار – انار دان، مخفف دانه انار – گل انار، گلنار – انار با، آش انار (ذخیره خوارزمشاهی)
انار مشک، انار مصری (فرهنگ رشیدی)، دارویی، باشد از هندوستان آورند (برهان قاطع)
انار دشتی، اکثر در کوه سرات روید بار ندارد – انار طوقدار، نوعی انار (آنندراج)
انار کیوع، خشخاش – انار گیل، نارگیل -انار مشکو، نوعی انار در خراسان
انار یاسین، اناری که روز نوروز چهل یا صد بار سوره یاسین بر آن دمند.
نارین، انار شیرین
انار فرهاد، درخت اناریست که در بیستون واقع است. فرهاد وقتی از مرگ شیرین با خبر شد، تیشه بر سر خود زد و تیشه خون آلود به زمین افتاد و دسته آن که از چوب انار بود، به قدرت الهی به زمین فرو رفت و سبز شد و درخت انار بهم رسانید / برهان قاطع.
غذا – با توجه به خواصی که برای انار بر میشمرند، بدیهی باید دانست، که انار در تهیه غذای ایرانیان جایگاهی مهم داشته باشد، از قبیل؛ فسنجون، زیتون پرورده، آش انار (= اناربا) و ...
نام انار در آثار بزرگان - نام انار در آثار قدما نظیر؛ بیهقی، جامی، سعدی، مولوی و.. به فراوانی دیده میشود.
در قرآن شریف از این میوه یاد شده است «فیهما فاکهة و نخل و رمان» (رمان = انار)
نام محل و شخص - در اقصی نقاط کشور، آبادی و جاهای فراوانی یا نام انار (در اردبیل، رفسنجان، یزد، قم و ...) و یا ترکیبی از آن از قبیل؛ انار دره (افغانستان) انار دره (سولقان)، انارجان (سمر قند)، انار ران (بم)، انار باد (اصفهان)، انار سرحد (کرمان)، انارستانک (فردوس)، انارستان (زنجان، لاهیجان)، انارک (نایین، ایلام، آباده، جیروفت) انار کله (تنکابن)، انار کول (رود بار)، انار مرز (قایمشهر) و ... وجود دارد.
نامدارانی هم نامشان انار یا ترکیبی از آن بوده است، نظیر؛ «انارالله».
محل رویش انار - در جلگههای کرانه دریایی مازندران به حال وحشی فراوان است / جنگلشناسی ساعی.
امروزه بیشتر انار ایران در باغهای ساوه، قم، یزد به دست میآید، نوعی انار وحشی در جنگلهای مازندارن وجود دارد، که میوهاش ریزتر و ترشتر از نوع دست کاشت آن است.
در قدیم، آبادی تهران یکی از خاستگاههای این درخت بوده و از اتفاق جز و بهترینهای نوع خود به شمار میرفته است.
مورخین و جعرافیادانان قدیم آنان که از درختان و گیاهان ری و آبادیهای گستره تهران یاد کرده اند، چنین برداشت میشود، که غیر از تهران در دیگر آبادیهای این پهنه نیز سابقه کاشت این گیاه وجود داشته است.
وجود باغهای فراوان انار در آبادیهای این پهنه که به باغ اناری شهرت داشتند و درختان اناری که امروز میتوان در اراضی شمالی دیه نارمک ، باغ مجیدآباد در تهران پارس، مرادآباد، ونک، حسینآباد ، سوهانک، باغ فیض، کن و ... یافت، این ادعا را اثبات میکند.
انار تهران - به عهد باستان انار تهران، در خوبی و لطافت شهره آفاق بوده است. آوازه انار این آبادی در سدههای پنجم و ششم هجری به حدی بود که «ابنبلخی» در آغاز سده ششم، در کتاب فارسنامه خود از خوبی انار تهران مینویسد:
«... و همه میوههای آنجا به غایت نیکوست، خاصه انار کی مانند انار طهران است ...»
و این نخستین بار است، که بعد از اینکه به مناسبت ذکر نام «ابنحماد تهرانی» آبادی تهران در کتب تاریخی ثبت شده، در سخن از مرغوبیت انار تهران، دیکر بار نام این آبادی به صفحات تاریخی پای گذارد.
بعد از این واقعه در منابع دیگر، به کرات از انار تهران یاد شده است.
در «الانساب» سمعانی از مولفان حدود 555 قمری آمده:
«... و نیز تهران دیهی است، در ری و انار نیکو بدانجا منسوب است ...»
چند سالی بعد از آن در «عجایبنامه» ثبت شده:
«... از آنجا که نیکو پنبه و سنجد رازی و انار تهرانی و انگور ...»
و نیز در آثارالبلاد آمده؛ «... تهران دهی است، در ری و انار خوب دارد ...»
ناصرالدین شاه هم در توصیف میوههای سمنان به برتری انار کن اشاره دارد:
«... انار شیرین است، که خیلی وفور دارد، اما انار شیرین کن طهران از انار اینجا بهتر است ...» / سفرنامه خراسان.
در نزههالقلوب هم آمده:
«... از میوههایش انار و امرود و عباس و شفتالو و انگور نیکوست ...»
انار ری - چنانکه آمد، در پهنه تهران که به روزگار قدیم، ری خوانده میشد. در بسیاری از آبادیها، کاشت انار مرسوم و متداول بود. از این روی آثار فراوانی از قدما را میتوان یافت، که از انار ری یاد کردهاند:
در ثمارالقلوب ثعالبی آمده:
«... قشمش هراة و تین حلوان ... و رمان الرّی»
انار تهران را به قزوین هم میبردهاند. قزوینی در «آثارالبلاد» آورده:
«شجرها (انار) لاینبت بارض قزوین و نواحیها ...»
گویا زمانی قسمتی از خراج ری را با انار و شفتالوی خشک میپرداختهاند. در کتاب «اناهیتا» به نقل از لطائفالمعارف آمده:
«... مع خراج الرّی من الرمان مائة ...» / اناهیتا به نقل از ری باستان.
