تهران و چنار یاران قدیماند و شنیدن هرکدام از این دو نام، دیگری را تداعی میکند. هر که از تاریخ تهران مختصر اطلاعی داشته باشد، خوب میداند، چنار نمادی استوار از تهران است و تهران مهدی مهربان برای چنار. این دو، یار غارند و پیوند شان قدیم و مهرشان عظیم است. شهرت این کهن پیوند، تا آن جاست، که بیش از چهار صد سال پیش، «پیتر و دلاواله» ایتالیایی در ابتدای قرن یازدهم هجری مینویسد؛ که نزد مسافرین، استامبول (عثمانی) به سروستان و تهران به چنارستان (یا شهر چنارها) مشهور است.
پیشینه چنار در پهنه تهران با وجود چنارهای امامزاده صالح و امامزادههای پونک و کن و غیره به روشنی به پیش از اسلام میرسد و در عرصه تهران قدیم (حصار صفوی محدود بود؛ از شمال به خیابان امیرکبیر و از غرب به خیابان وحدت اسلامی و از جنوب به خیابان مولوی و از شرق به خیابان ری) هم با افراشتگی چنارهای امامزاده یحیی و امامزاده زید و زنبورک خانه و غیره این سابقه، به راحتی به قرنها پیش از صفویان میرسد.
افزون بر این، «پیترودلاواله» که همزمان با شاه عباس از ارک سلطنتی دیدن کرده، در باره درختان چنار آنجا نوشته است:
«... چنارهایی در آنجا (چهار باغ عباسی) بود، که اگر دو مرد دست خود را باز میکردند، نمیتوانستند، آنها را بغل کنند ...»
سخن دلاواله اثبات میکند، درختان چنار چهار باغ در محوطه ارک، هرچند بیشتر شان به فرمان شاه عباس غرس شده، اما در اوایل قرن یازدهم هجری در میان آنها چنارهایی هم با قدمت دست کم 200 – 300 سال وجود داشته است.
از طرف دیگر میدانیم، که پیش از صفویه و در دوران تیمور در محل ارک، خانه بزرگی واقع بود، که به خان تعلق داشت و در همین عمارت، خان به فرمان تیمور از سفیر پادشاه اسپانیا،«کلاویخو» پذیرایی میکند. یعنی در دوره تیموری هم در محل ارک باغ و درختان چنار وجود داشته است. بنابراین میتوان گمان برد، چنارهایی را که دلاواله از آنها یاد کرده، باید مربوط به خانه خان در دوره تیموری باشد.
یادآوری این نکته هم خالی از لطف نیست، که در ارتفاعات بیش از دو هزار متر در کوههای شمیران، به سروهایی دیر پای بر میخوریم، که آثاری است، از انبوهی این نوع درخت در گذشته و آموختگی سرو در این مناطق و وجود «سَر اسُل» در پشت کوه توچال در بلندیهای دیه «ایگل» و آبادی «باغ گل» بدین معنا که اهالی آن را سرا سل (سرای سرو) یعنی سروستان میخوانند، نشانهای بر این ادعاست، که در جای خود بدان خواهیم پرداخت. این نوع سرو را «ارس» میگویند.
در شهر تهران در محدوده حصار صفوی، یعنی از خیابان ری تا خیابان شاهپور (وحدت اسلامی) و از خیابان امیر کبیر تا خیابان مولوی، چنارهای کهنسالی در ارک سلطنتی و تعدادی در امامزادهها و اطراف آن مکانها وجود داشت، هرچند هنوز تعدادی از آنها باقی است.
در خارج حصار و در گستره تهران چنانکه اشاره شد، چنارهایی وجود داشته و دارد که بیش از هزار سال قدمت دارند. اکنون تعدادی از این چنارها را معرفی میکنیم:
چنارهای اطراف گود رنبورکخانه - در جنوب محله بازار (حوالی باغ ایلچی انگلیس) در کوچه گود رنبوركخانه، چنارهایی است، که بسیار کهنسالاند.
چنار عباس علی - چنار کهنسالی بود، که در دوران ناصری با تمهید شاه قجر و خواب نما شدن یکی از زنان گیس سفید اندرون (امامزاده شدن چنار عباسعلی خود حکایتی مفصل دارد) به امامزادهای مشهور به امامزاده عباسعلی تبدیل شد و دورش نردهای سبز رنگ کشیدند و از آن پس زنان و حاجتمندان دخیل بر شاخههایش میبستند و حاجت خویش میخواستند. این درخت را بر اساس قول معیرالممالک، ضمن احداث ابنیه جدید در دوران رضا شاه، از بیخ کندند و از میان بردند.
چنار خون بار - در محله پاچنار، محله بازار، حوالی بقعه امامزاده سید ولی، چناری بود، که اگر با جسم برندهای (نظیر چاقو) پوست آن را میشکافتند، مایعی شبیه خون از آن بیرون میزد، به همین دلیل به آن چنار خونبار میگفتند. این چنار هم دیر پا بود، که از میانش بر داشتند. وجود نام «پاچنار» از آن چنار است.
چنار نظر کرده - زنده یاد مصطفوی، باستانشناس با قید «اگر هنوز موجود باشد» از چنار قدیمیای در کوچه صدراعظم یاد میکند.
چنار پنجعلی - بر اساس اظهار زنده یاد سعید نفیسی، در ارک سلطنتی حوالی عمارات غربی وزارت دارایی کنونی چنار کهنسالی بود، که بعدها از میان رفت. زایران، «پنجه علی» را برای حاجت روایی بدان میبستند، لذا به این نام شهرت یافته بود.
چنار سوهانک - دو اصله چنار قدیمی در مسجد آبادی سوهانک است.
چنارهای عباسی یا شاه عباسی - چنارهایی بوده، که فرمان شاه عباس در چهار باغ که بعدها ارک سلطنتی را تشکیل داد، کاشتهاند. برخی از آنها هم اکنون نیز در محوطه کاخ گلستان و اطراف آن وجود دارد و چنانكه گفته آمد، برخی از آنها هم به دوران قبل از صفویه متعلق است.
چنارهای امامزاده یحیی - این چنارها که در محوطه امامزاده قرار دارد، هم از چنارهای قدیمی در تهران محسوب میگردد.
چنار چیذر - در امامزاده اسماعیلبنزکریای چیذر چنار کهنسالی وجود دارد.
چنار قریه بریانک - چنار بسیار قدیمی این آبادی که هفت شاخه دارد، به هفت چنار شهرت یافته و در میان مردم وجهه تقدس پیدا کرده است.
چنار امام جعفر صادق (ع) - نام دیگری است، بر چنار عباسعلی.
چنارهای خیابان ولیعصر - این چنارها که اکنون چنان با عظمت جلوه گری میکند، از نمادهای ارزنده و بی نظیر شهر تهران به شمار میرود و جزو میراث گذشتگان ما و ثروت ملی محسوب میگردد. این چنارها به فرمان رضا خان و به دست فرزندان زحمتکش این سرزمین غرس و آبیاری و نگهداری شده است.
چنارهای باغ فردوس شمیران - اگر چه باغ فردوس و بسیاری از درختهای آن از مستحدثات معیر الممالک از دوره ناصری است، اما چنارهایی در آن جا هست، که قدمت بیشتری دارد و نشان از وجود آنها پیش از مالکیت معیرالممالک دارد.
چنارهای نامدار دیگری هم در گستره تهران هست، که فقط به ذکر نام آنها بسنده میشود:
چنار امامزاده سید محمد رضا (کن)، چنار مشهور (اوین)، چنار باغک (کن)،چنار پاچنار (دزاشیب)، چنار پیر داود (کن)، چنار تکیه باغ (کن)، چنار تکیه با لون (کن)،چنار مسجد جماران، چنار قنات جماران، چنار مسجد دزاشیب، چنار آبادی کیگا، چنار مسجد رستمآباد و چنار كاشانك.
در پایان به شرح چنار افسانهای امامزاده صالح میپردازیم، که متاسفانه از بیخ و بن کندند و از صفحه روزگار محوش کردند. درختی که بی شک شاهکاری از خلقت پروردگار بود و گو اینکه پیش از سعادت یافتن همجواری امامزاده صالح، پروردگارش در آغوش گرما بخش خورشید و در دامن پر سخاوت زمین پرورانده بودش، اما همسایگی آن عزیز، عزیزترش کرده بود.
مادام دیولا فوای فرانسوی در کتاب خود از این درخت چنین یاد میکند:
«... چنار عجیب و غریبی است، که کمتر نظیر آن در دنیا پیدا میشود. قطر فوق العاده آن را نمیتوان دقیقا ً با رقم معین کرد. تقریبا ً محیط آن به 15 متر (در حدود 140 سال بیش) میرسد»
این درخت اگر حفظ شده بود، میتوانست جدا از اینکه دارای ارزشهای بسیاری برای مردم کشور مان باشد، جاذبهای ارزشمند برای جلب گردش گر خارجی به حساب آید، اینجاست که به نظر رفتار برخی از هموطنان خود را عجیبتر از آن درخت اعجاب آور درمییابیم، که چطور حاضر شدند، درختی را که خداوند صدها سال آن را از گزند باد و بوران و حوادث روزگار حفظ کرده بود، در چشم بر هم زدنی، نابودش کنند، تا آیندگان در حسرت دیدارش انگشت خویش به دندان گزند. آنان که این درخت را کندند، چه پاسخی دارند، فرزندشان را اگر بپرسند سهم من از دیدار و سایهسار آن یار چه شد؟
طبیعت دوستان معتقدند، در طبیعت، كوه، دشت و ... حتی پاره سنگی را نباید، جابهجا كرد. با این وصف برای قطع چنین درختی. چه توجیهی میتوان یافت.
همیشه انتقاد میکنیم، که فرنگیها آمدند، همه چیزمان را غارت کردند و بردند و اكنون در موزههایشان (آثار باستانی ایران و نسخ خطی و ...بسیاری از آثار دیگر در دو قرن اخیر به موزههای اروپایی و آمریکا و ... انتقال یافت) در چه گران به رخمان میکشند. خوب، این درخت که بردنی نبود، را هم نتوانستیم، حفظ کنیم. ای کاش این چنار هم بردنی بود و انگلیسیها مانند «کوه نور» و دیگر آثار گرانبها میبردندش و در موزه لندن به نام ایران حفظش میکردند.
به تازگی مدیر عامل سازمان پارکها و فضای سبز شهرداری تهران از احداث نمایشگاه گلوگیاه خبر داد و گفت: این نمایشگاه به زودی در جنوب پارک گفتگو به بهره برداری میرسد. وی افزود: این نمایشگاه در جنوب پارک گفتگو به مساحت 150 هزار مترمربع و با هدف به نمایش گذاشتن گونههای مختلف گل و گیاه، آموزش به عموم، بازدید مردم، گردشگران خارجی و صادرات این گونهها به خارج از کشور، احداث و ظرف ماههای آینده به بهره برداری میرسد. به گفته مدیر عامل سازمان پارکها و فضا ی سبز شهرداری تهران، صادرات گل و گیاه از نظر اقتصادی برای کشور بسیار حائز اهمیت بوده، اما تا کنون کمتر به آن توجه شده است. وی افزود: 7 میلیارد تومان برای احداث نمایشگاه گلوگیاه در بودجه سال 85 و 86 با تاکید شهردار تهران تخصیص یافته است. وی همچنین در ادامه از شناسنامه دار شدن درختان کهنسال و قدیمی تهران خبر داد و گفت: تهیه شناسنامه برای درختان کهنسال به منظور حفظ و نگهداری و توجه بیشتر به این درختان از سال گذشته در دستور کار قرار گرفت و هم اکنون تمامی این درختان شناسنامه دار و پلاک کوبی شدهاند. وی در خصوص خطر آفرینی برخی درختان کهنسال تهران و احتمال سقوط آنها گفت: این درختان سرمایههای ملی به شمار میروند، که حفظ و حراست از آنها بسیار اهمیت دارد، اما در صورتی که خطر آفرین باشند قطع و به جای آنها درخت دیگری کاشته میشود.
به گفته مدیر عامل سازمان پارکها، برخی درختان کهنسال تهران بیش از 1500 سال قدمت دارند.
مدیر عامل سازمان پارکها و فضاها سبز شهرداری تهران یادآور شد: طرح شناسایی و شناسنامه دار کردن درختان کهنسال تهران با انعقاد قرار داد با مشاورین دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران انجام شده است.
چنارهای خیابان ولیعصر كه در دوران رضاشاه پس از احداث خیابان ولیعصر (پهلوی سابق) در حاشیه آن غرس شد و به گفته «سلیمان بهبودی» دو حلقه چاه در شمیران برای آبیاری این درختان حفر گردید و اكنون حدود هشتاد سال است كه از عمر آنها میگذرد و هشتاد سال است فرزندان این مرزوبوم در نگهداری و آبیاری آنها كوشیدهاند و امروز دسترنج آنان خیابانی پدید آورده كه بیگمان در دنیا بینظیر است و اكنون ثروت ملی و میراث طبیعی شهر تهران به شمار میرود، جداً یاری مسئولان و مردم را در پایداریشان میطلبند گو این كه حالا هم بسیاری از آنها را نابود كردهایم.
دیدن چنارهای این خیابان حس غریب خوشایندی در آدمی پدید میآورد، كه وظیفه خطیر شهروندی را در حفاظت از آنها در گوشمان زمزمه میكند.
