این مطلب نیز چون بخشهای قبلی به شرح اصطلاحی که در گذشته بخصوص تهران قدیم میان مردم کوچه و بازار رایج بوده و امروز دیگر بکار نمیآید و متروک گشته است، اختصاص دارد.
زن سفری را مرحوم سید محمد علی جمالزاده در «فرهنگ عامیانه» چنین شرح داده است:
«ظاهرا نوعی دشنام است به زن، چه «سفری» مانند «ددری» مفهوم منحرف و خارج از راه تقوی و عفاف را دارد.» / فرهنگ لغات عامیانه، به کوشش محمد جعفر محجوب، کتابخانه ابن سینا، تهران، 1341، ص185.
اما ماجرای «زن سفری» چیز دیگری است و از آن روست که خطاب این عبارت به کسی جنبه توهین آمیز داشته است که به ظاهر مولف فرهنگ عامیانه از آن بیاطلاع بوده است. علت آن شاید این بوده که «زن سفری» اصطلاحی قجری است و جمالزاده در دوران پهلوی - زمانی که کاربرد این عبارت متداول نبوده و متروک شده بود - به امر گردآوری دست یازیده است.
در دوران قاجاریه جمعی از رجال اعم از شاهزادگان و درباریان و حتی دستهای از بازرگانان که بسیار سفر میرفتند، برای همنشینی و رفع تنهایی و اطفای آتش غریزی و امیال شهوانی پسری جوان همراه خود میبردند، که تمامی چنین نیاز آنان را در غیاب همسرانشان بر میآورد.
ریشه و انگیزه بروز چنین رفتارهای ناهنجار اجتماعی را باید در شرایط و اوضاع و احوال موسم خود و فرهنگ و اعتقادهای مردم همان عصر سنجید و ارزیابی کرد. بدان روزگار همراه بردن زنان در سفر، چندین اشکال داشت؛ نخست آنکه جاده و راه بیرون از شهر نا امن بود و زن نیز مانند کالا میتوانست مورد دستبرد و تعدی راهزنان (که تقریبا در تمامی سفرها با آنها برخورد میشد) قرار گیرد. دیگر اینکه سفرهای قدیم بسیار طولانی (سفر حج یا کربلا چندین ماه به درازا میکشید) و سخت بود، بطوریکه جان سالم بیرون بردن از سفر به سبب بروز بیماری و ... جزو خوش شانسی افراد بشمار میرفت. (بسیاری از مسافران در گذشته از بین میرفتند. (سفرنامههای سفیران کشورهای فرنگی و برخی از ایرانیان حوادث ناگوار طول سفر و خطرات و مشکلهای آن را در بر دارند.) . نکته دیگری که در میان بود، اینکه زنان را با داشتن چادر و روبند و چاقچور و ... نمیشد پنهانی با دیگر همراهان و خدمه جا زد و در حجرات کاروانسرایها جا داد، بلکه حضور زن در میان کاروانیان کاملا آشکار بود و جای اختصاصی برای اسکان ایشان نیاز بود و حتی با وجود عقاید و رفتارهای اجتماعی مراقبی هم نیاز بود تا برای او بگمارند. حال با این تفصیل معلوم است زن سفری برای عدهای از مردان بیطاقت و اسیر امیال شهوانی آن روزگار در آن سفرهای پر خطر و طولانی با منطق خودشان، موجودی مناسب و کارساز بوده است.
با فروپاشی سلسله قاجاریه و آغاز دوره پهلوی و با ارتباط بیشتر و تنگاتنگ ایرانیان با اروپاییان و پیدایی ابزار تمدنی تازه و مدرن و رسانههای خبری دوران نو، عصر جدیدی در ایران شکل گرفت که با کنار گذاشته شدن ابزار و آلات قدیم بسیاری از رفتارها و تعلق خاطرهای کهنه هم رفتهرفته رو به فراموشی نهاد، که «زن سفری» یکی از آن هاست.
نکته دیگری که در این باب باید افزود، اینکه این پسران اغلب دارای زیبایی در خور توجه و چهرهای دلپذیر بودند. به این پسران «آدم» هم میگفتند. مثلا میگفتند:
«فلانی آدم امینالسلطان است»
در سفرهای شاهانه ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه به فرنگ کم نیست ماجراهای مضحک و آبرو بری که از ناحیه چنین همراهان برای هیئت ایرانی پیش آمد که در اسناد قجری به فراوانی میتوان یافت.
