گیتی سرای رهگذران است ای پسر / ناصر خسرو
سرای در لغت به معنای خانه، منزل و دار است، ولی سرای در اینجا مخفف کاروانسرای می‌باشد. این نام یادگار ایامی است، که وسیله نقلیه، چهار پایان و کالسکه، گاری، ارابه، درشکه و ... بود. بدان روزگار تمامی کالا‌های مردم از طریق کاروانیان انتقال پیدا می‌کرد و بازار هر شهر، کاروانسراهای بسیاری داشت. کاروانسرای، محل وسیعی شامل بارانداز، آب‌انبار، طویله چهار پایان، حجره‌های متعدد برای سکونت مسافران، انبار برای نگهداری کالا و ... بود. در بازار تهران به سبب تراکم بار، کاروانسراهای فراوانی وجود داشت، حتی اقلیت‌های ساکن تهران هر کدام کاروانسرای مخصوص داشتند. متاسفانه امروز بر اثر غفلت مسئولین و مردم، شماری از آنها در میان نیست. در صورتیکه بافت تاریخی بازار و عودلاجان و محله‌های دیگر تهران قدیم جزو میراث فرهنگی این شهر و حتی ایران به شمار می‌رود و امر نگهداری و حفاظت از آنها مسئولیت اخلاقی و اداری میراث فرهنگی و شهرداری و شورای شهر و ... است.
محله بازار، یکی از چهار محله عتیق تهران به شمار می‌رود. کهن‌ترین سابقه سکونت در تهران در گوشه شمال شرقی این محله و گوشه شمال غربی محله چال میدان یعنی فاصله بین سر پولک تا امامزاده سید اسماعیل، پدید آمده است. این پیشینه بدلایلی قابل دفاع، باید دست کم هزار و چهارصد ساله باشد. وقتی شاه تهماسب به سال 961 قمری فرمان ساخت حصار تهران را صادر کرد، بخش‌هایی از بازار، که در فاصله حمله مغول به ری تا عصر صفوی تشکیل شده بود، وجود داشت. این نکته حکایت از قدمت محله بازار دارد. به عبارت دیگر سابقه بازار تهران به پیش از دوره صفوی می‌رسد.
با روی کار آمدن آقامحمدخان و پایتختی تهران، این شهر مورد توجه قرار گرفت. در عمر کوتاه سلطنت موسس قاجاریه، تغییر محسوسی در شهر پدید نیامد. در دوره فتحعلی شاه ابنیه قابل توجهی بخصوص در بازار بنا شد. در دوران محمد شاه توسعه این محله بر اثر ساخت و ساز موجب احداث دروازه نو، در جنوب آن گردید. در عصر طولانی ناصری، تحولات بسیاری در بازار پیش آمد. از آن جمله، ساخت سرا‌هایی که به سبب توسعه اقتصادی، شهر بدانها نیاز داشت. سرا‌هایی چون؛ سرای امیر، سرای دلگشا و ....
سرای دلگشا که امروز در ضلع جنوبی خیابان پانزده خرداد روبروی میدان ارک قرار دارد، متعلق به دوران ناصری است و دست‌کم صد و سی سال عمر دارد. در این مطلب تاریخچه این سرای را بررسی و بازخوانی می‌کنیم:
بررسی نقشه‌های قاجاری تهران و مطالعه اسناد این دوره، نشان می‌دهد، در دوره سلطنت محمد شاه، از سرای دلگشا خبری نیست و در جاییکه این سرای قرار دارد، جبه خانه (خیابان پانزده خرداد پیش‌تر جبه‌خانه خوانده می‌شد) قرار داشت. نقشه برزین روسی، مربوط به سال1258 قمری است. برزین، ابنیه مختلف بازار را با دقتی که مبادا چیزی از قلم بیفتد در نقشه خود درج کرده است. در این نقشه، دیگر سرای‌های بازار در کنار ابنیه متعدد این محله مشخص شده است.
نقشه تهران، ترسیمی موسیو کرشش به سال 1275 قمری تعلق دارد. در این نقشه، که بلافاصله بعد از نقشه برزین ترسیم شده است. ساختمان جبه خانه بطور واضح‌تر با جزییات بیشتر دیده می‌شود و در ضلع غربی آن هم بنای «مجمع‌الصنایع» ثبت شده است.
دیری نگذشت، که جبه خانه تعطیل و در اراضی آن بنا‌هایی ساخته شد. در نیمه غربی آن اراضی، بنای وسیع «سرای وزیر نظام» احداث گردید و در بخش شرقی هم «خانه محمد ابراهیم خان» و خانه دیگری بنا شد. بدان روزگار جبه خانه، از شمال به بازار از میان رفته صندوقدار و خندق ارک سلطنتی (بعد‌ها پر گردید و جای آن خیابان جبه خانه یا پانزده خرداد کنونی ساخته شد) و از شرق به کوچه سید ولی (امامزاده سید ولی) و از جنوب با کمی اغماض به تکیه منوچهرخانی و از غرب به کوچه منوچهرخانی محدود بود.
در تعقیب سیر تحولات جبه خانه، در نقشه نجم‌الدوله، چاپ 1309 قمری (برداشت آن 1305 است) دیده می‌شود، در این محل، سرای وزیر نظام و خانه محمد ابراهیم خان ترسیم شده است. این بدان معناست، که می‌توان دریافت، زمان تخریب جبه خانه و ساخت سرای وزیر نظام باید آخر قرن سیزدهم هجری باشد.
بعد‌ها نام این سرای تاریخی بازار تهران به «دلگشا» تغییر کرد. حجت بلاغی در تاریخ تهران از این سرای یاد کرده است.
اینک که وضعیت بنا تا حدودی روشن شد، می خواهیم بدانیم وزیر نظام کیست و این بنا در چه سالی احداث شده است:
در دوران قاجاریه، چند تن را با لقب «وزیر نظام» می‌شناسیم، ولی وزیر نظام مورد نظر ما، محمد ابراهیم خان، دایی کامران میرزا (و برادر منیر‌السلطنه زن ناصرالدین شاه و صاحب باغ منیریه - محله منیریه منسوب به اوست) است. محمد ابراهیم اهل آذربایجان و پسر محمدتقی‌خان معمارباشی است. وی پس از مرگ پدر، چون او «رییس اداره بنایی دیوان» شد. مهدی بامداد در کتاب «رجال ایران» نوشته است؛ او به سال 1279 به لقب خانی دست یافت و در سال 1299 قمری ملقب به وزیر نظام شد و با اینکه اصلا سواد نداشت، مدتی به نیابت کامران میرزا، حاکم تهران بود. وزیر نظام در سال 1309 در گذشت و چون فرزند نداشت، ثروت فراوان او از جمله سرای وزیر نظام به کامران میرزا رسید. اعتماد‌السلطنه، در المآثر و الآثار از او به نام «وزیر دارالخلافه» نیز یاد کرده است.
خلاصه اینکه؛ سرای دلگشا در جایی احداث شده است، که پیش‌تر جبه خانه بود. از آنجاییکه محمد ابراهیم خان بعد از وزیر نظامی، اداره خزانه نظام را نیز به عهده داشت، پس از انتقال جبه خانه (از متعلقات قشون بود) اراضی آن را متصرف شد و در آن، سرایی مشهور به وزیر نظام و خانه‌ای برای خود بنا نهاد. بعد از او مالک سرای مزبور، کامران میرزا شد و بعد از کامران میرزا این سرای به دیگری رسید و نامش هم به «دلگشا» تغییر یافت.
در ارتباط با زمان ساخت آن؛ چون در نقشه نجم‌الدوله نام وزیر نظام ثبت شده است و از طرفی می‌دانیم، او در سال 1299 قمری ملقب به لقب «وزیر نظامی» شد، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت؛ سرای دلگشا (وزیر نظام) باید در فاصله سال‌های 1299 (به احتمال قوی در همان سال نخست احراز این لقب اتفاق افتاده است) تا 1305 زمان برداشت نقشه نجم‌الدوله ساخته شده باشد.
