«برای یک دستمال قیصریه را آتش میزند»
هر چند پیشینه پایتختی تهران به دو سده بیش نمیرسد و قیصریههای دیگر شهرها کهنسالتر از عمر پایتختی تهران است، اما به هر روی پایتخت جوان کشورمان نیز در عصر قاجاریه از وجود قیصریه بیبهره نبود.
پیش از آن که به تاریخچه قیصریه تهران اشاره شود. از وجه تسمیه قیصریه و مشخصات فنی آن و نیز دیگر قیصریههای دیگر شهرها شرحی درخور این نوشتار میآوریم.
قیصر لقب یولیوس (Julius) امپراتور رم (تولد 100 وفات 44 قبل از میلاد) بود. بعدها ایرانیان به همه امپراتوران رم، قیصر گفتند. افزون بر این در فرهنگ معین، قیصر لقب پادشاهان آلمان و روسیه نیز آمده است.
قیصری منصوب به قیصر است و قیصریه مونث آن. در گذشته به تیمچه یا راسته بازار قیصریه میگفتند. در فرهنگها و کتب تاریخی بارها به قیصریه برمیخوریم. زیرا شهرهای فراوانی در ایران دارای قیصریه بودهاند.
در کتاب «عالم آرا» از قیصریه تبریز و در «آنندراج» از قیصریه کاشان و در «معماری اسلامی ایران» از قیصریه یزد و اصفهان و لار و جز آن یاد شده است. علاوه بر اینها در «فرهنگ جغرافیای ایران» دهی در شهرستان سراب و در «لغتنامه دهخدا» دهی در دهستان غار شهر ری معرفی شده است.
نویسنده «معماری ایرانی» شرحی کامل از ساختمان و طراحی قیصریه به دست میدهد. بدین معنا که قیصریه راسته یا تیمچه یا سرای درازی بوده که گاه فقط کالای ظریف و ارزشمند از قبیل، زر و سیم و گوهر و اثر هنری به فروش میرسیده است و یا در آن صنعتگران زرگر، سوزندوز و ... گرد میآمدند.
نکته مهمی که در شرح قیصریه نباید از یاد برد، دربدار بودن این بازار است، که خود موجب پدید آمدن فضای آرام برای کسبوکار و اهالی قیصریه میشده است و این خصوصیت در قیاس با معماری بازارهای ایران درخور توجه و اعتناست.
قیصریههای زیبای قزوین، ابراهیمخان کرمان، اصفهان، یزد و وکیل شیراز در شمار قیصریههایی از کشورمان هستند که میتوان آنها را برشمرد.
محل برخورد دو راسته قیصریه را چهارسوق یا چهارسو گفتهاند. جایگاهی با معماری زیبا که به هر چهارسوی قیصریه راه مییابد. فلاندن نقاش مشهور فرانسه به ایران سفر کرده و بسیاری از ابنیه و مناظر ایران را ترسیم کرده است. او تابلویی از چهارسوق بلند و زیبای اصفهان دارد که آنرا ماندگار کرده است.
محل فعلی خیابان امیرکبیر ضلع شمالی حصار صفوی را تشکیل میداد، که بر اثر افزایش جمعیت به فرمان ناصرالدین شاه در سال 1284 قمری آن را خراب کردند و حصار جدید را بنا نهادند. حصار صفوی در کنار تقاطع خیابانهای پامنار و امیرکبیر دروازهای داشت که آن را دروازه شمیران میخواندند. برای تمایز آن با دروازه شمیران دوره ناصری واقع در میدان بوعلی سینای کنونی، آن را دروازه عتیق شمیران میخوانیم. در برابر (شمال) دروازه عتیق شمیران ضلع شمالی خیابان امیرکبیر در ابتدای خیابان پامنار قیصریه تهران قرار داشت، این قیصریه باید در اواخر دوره محمد شاه یا اوایل دوره سلطنت ناصرالدین شاه ساخته شده باشد. گو اینکه از سرنوشت آن اطلاع درستی نداریم. ولی به نظر میرسد، عمر این قیصریه تا سالهای پایانی سلسله قجر دوام یافته باشد. به هر روی امروز اثری از آن بر جای نمانده است.
در بررسی اسناد قجری آخرین باری که قیصریه تهران را میتوان دید، نقشه نجمالدوله چاپ 1309 قمری است، که آن را به صورت «قیصریه قدیم»، در جوار ضلع غربی قبرستان قاسمآباد شمال تقاطع پامنار و امیرکبیر ثبت شده است. امروز مدرسه شهید مطهری و شعبه بانک ملی کنونی در اراضی آن قبرستان و قیصریه بنا شدهاند.
