خانه‌ای در کوی درویشان بگیر / تا نماند در محلت زاهدی / سعدی
محلت (ع) ؛ جای فرودآمدن، منزل، کوی، برزن / معین.
محلت، محله (ع) ؛ کوی، برزن، یک قسمت از چندین قسمت شهر و یا قصبه و یا قریه / ناظم‌الاطباء.
قسمتی از شهر که در آن کوی‌ها و کوچه‌ها و برزن‌ها باشد. گفت پدر ندارم و لیکن مادر به فلان محلت نشیند / نوروزنامه / لغتنامه.
محله‌های تهران پیش از صفوی
پیش از آنکه ری مورد هجوم مغول‌ها در اوایل قرن هفتم قرار گیرد، تهران باستناد برخی از نوشته‌های قدما، دارای محله‌هایی چند بوده، که با ویران شدن ری و توسعه یافتن تهران بر اثر مهاجرت جمعی از اهالی ری به آنجا و دگرگونی وضع آبادی تهران، آگاهی دقیقی از سرنوشت آن محله‌ها نداریم. محله‌هایی چون؛ ساران (نامدارانی نظیر؛ سارانی از آن محلت بوده‌اند و ... ) .
محله‌های تهران از صفویه به بعد
با صدور فرمان شاه تهماسب، به سال 961 قمری، حصار تهران را پی افکندند. بنایی که تا سال1286 (1284 تا 1286 تخریب حصار طول کشید) قمری، برپا بود. روزی که تهران را محصور کردند، بسیار وسیعتر از فضای سکونت و کسب‌وکار تهرانیان بود. آن وقت، هسته اصلی (اطراف سرپولک کنونی) را مساحتی از تهران قدیم که در محله‌های عودلاجان و چال میدان و بازار مشترک بود، تشکیل می‌داد. البته به این مساحت، چند نقطه کوچک دیگر، چون؛ محدوده آب پخش کن سنگلج و سید نصر الدین و مقر خان یا حاکم (ارگ سلطنتی بعد) ... را نیز باید افزود.
بدان روزگار تهران به چهار محله بسیار وسیع تقسیم می‌شد؛ سنگلج، بازار، چال میدان و عودلاجان. اهالی تهران از طریق چهار دروازه؛ در شمال دروازه شمیران، در غرب دروازه قزوین، در جنوب دروازه شاه عبدالعظیم و در شرق دروازه دولاب، به بیرون راه می‌یافتند. جز آن حدودی که بالا بدان اشاره شد، بقیه مساحت تهران، عاری از هر گونه بنایی بود. در این اراضی تهرانیان قدیم، بیش از سیصد سال تمامی نیاز غذای خود (اعم از میوه، غلات، حبوبات و صیفی جات و ... ) و علوفه حیوانات خویش و ... با کشت‌وکار بدست آوردند. به سبب اینکه تا اواسط قاجاریه که هنوز جز محله درباری ارک هیچ محله‌ای بر آن چهار محله افزوده نشده بود، این محلات و دروازه‌های چهار گانه را «عتیق» می نامیم. از این زمان به بعد بر اثر تراکم جمعیت روز افزون شهر تهران و نیاز مردم به خانه‌های اضافه، هجوم شهر به فضاهای خالی، روند فزاینده و شتابانی بخود گرفت. در این عصر بساتین و باغ‌ها و مزارع داخل حصار صفوی، بعد از صد‌ها سال عمر، یکی پس از دیگری خراب شد و به فضای مسکونی و خانه‌های مرکزی به مناطق تجاری تبدیل یافت.
محله‌های تهران در دوران قاجاریه پیش از خراب شدن حصار صفوی
چنانکه بالا اشاره شد از اواسط عصر قجر افزایش جمعیت و به تبع آن خانه سازی و ... شتاب فراوانی بخود گرفت. بنابراین در این دوره تهرانیان، شاهد تولد تدریجی محله‌هایی نو بودند.
محله‌هایی که با ویران شدن باغ‌ها و بستان‌ها پدید آمدند. محله‌هایی چون؛ محله باغ امین در محله عودلاجان، محله باغ خسروخان در محله سنگلج، محله باغ امین حضور، محله باغ پسته بک.
محلاتی را که در این دوره در تهران پیدا شدند، می‌توان به چند گروه تقسیم کرد:
- محله‌هایی که بر اثر سکونت اقوام مهاجر، پدید آمدند؛ محله باجمانلو‌ها در سنگلج، محله ترکمان‌ها، محله عرب‌ها (در چال میدان و عودلاجان) ، محله قمی‌ها
- محله اطراف امامزاده‌ها؛ محله امامزاده یحیی.
- محلاتی که به سبب وجود بنایی و یا چیز دیگری بود؛ بنای منار، محله پامنار، چنار خون بار سید ولی، محله پاچنار. جبه خانه، محله جبه خانه (جباخانه) . چال حصار، محله چال حصار. حیاط شاهی، محله حیاط شاهی. مظهر چشمه حاج علیرضا، محله بالا و پایین سرچشمه. فیلخانه شاهی، محله فیلخانه. پل (به لهجه تهرانی قدیم پول) نهر دولاب، محله سر پولک. قورخانه، محله قورخانه کهنه. کاروانسرای زغالی، محله زغالی. گود زنبورکخانه (زنبورک نوعی سلاح قدیم نظیر خمپاره بود) ، محله زنبورکخانه.
- محلاتی که در اراضی باغ‌ها ساخته شدند، محله باغ امین و ...
- محله‌ای که بخاطر سکونت جمعی خاص بود؛ محله سادات، محله ارامنه (ارمنی‌ها) ، محله کلیمیان (کلیمی‌ها، یهودی‌ها)
- محلاتی که با سکونت اهالی صنفی خاص پدید آمد؛ محله شاه غلامان.
- محله‌هایی که مجاور دروازه‌های عتیق ساخته شدند؛ محله دروازه شمیران (بعد‌ها محله شمیران و بر اثر کثرت استعمال به تخفیف، محله شمران گفته شد) در شمال محله عتیق عودلاجان. محله دروازه‌نو، در جنوب محله عتیق بازار.
- محله‌هایی منسوب به اشخاص مشهور؛ محله نصیر‌الدوله در عودلاجان. محله نوروزخان در بازار
محله‌هایی که بعد از فروپاشی حصار صفوی پدیدار شدند:
- محله دولت؛ این محله مهمترین محله تهران قدیم بشمار می‌رود، که در دوره ناصری بوجود آمد. این محله بدان روزگار سکونتگاه رجال دربار قجر و حتی اوایل پهلوی بود. علاوه بر آن تمامی سفارتخانه‌های اروپایی و بازرگانان ایرانی و خارجی و ... در این محله رحل اقامت افکندند و خاستگاه تجارت نو و مشاغل نو ظهور گردید. مشاغلی چون؛ کافه رستوران‌ها، سینماها، تاترها، نمایشخانه‌ها، نخستین بار در این محله پا به عرصه وجود نهادند.
- محلاتی که در مجاورت دروازه‌ها تشکیل گردید (باید تذکر داد، این محله‌ها بیرون حصار صفوی تشکیل شدند، و منسوب به دروازه‌های چهار گانه عتیق نیستند. بنا براین نباید، با مثلا دروازه محله شمیران که در محله عتیق عودلاجان قرار داشت، اشتباه کرد)؛ محله دروازه شمیران، محله دروازه قزوین، محله دروازه دولاب. محله بیرون دروازه حضرت عبدالعظیم.
- محله‌هایی که به بنایی منسوب بودند؛ سر قبر آقا (آرامگاه امام جمعه تهران)، محله سر قبر آقا. مریضخانه دولتی (سینای کنونی)، محله مریضخانه.
- محلاتی که به افراد نامدار منسوب بودند؛ محله آقا (حاج) شیخ هادی.
- محله‌های وسیعی که بر اثر توسعه محلات عتیق در جریان توسعه شهر با احداث حصار ناصری پدید آمد؛ محله تابع بازار در جنوب محله عتیق بازار، محله تابع محله عتیق سنگلج در غرب آن بوجود آمد. محله تابع محله عتیق چال میدان که در جنوب آن محله ساخته شد.
محله‌های تهران در دوران پهلوی اول:
با کشته شدن ناصرالدین شاه و روی کار آمدن مظفرالدین شاه عصر نویی در ایران آغاز شد. در این دوره، دمل‌های چرکین حکومت و استبداد ناصری سر باز کرد و در ناصیه دربار فاسد و ناکار آمد قجر، عجز و ناتوانی آشکار گشت. دربار تهیدست مظفری با گرفتن قرضه از روسیه احتضار سلسله قجر را شتاب بخشید. در این دوره، دغدغه‌های نویی، جسته گریخته در فضای دربار و پایتخت و در موج بعدی در سراسر ایران تولد یافت. زمزمه‌های خوشی از جنس آزادی، حقوق برابر و ... در گوش مردم به نجوا در آمد. آزادی خواهی و بعد مشروطه خواهی شمیم روح نوازی شد، که سراسر ایران را فرا گرفت. این فضای اجتماعی، حدود سه دهه مردم پایتخت را مشغول کرد.
در این دوران بعکس دوره ناصری، چهره شهر تغییر چندانی پیدا نکرد. اما با روی کار آمدن سید ضیاء و سردار سپه و در ادامه آن برقراری حکومت پهلوی، ناگهان تهران، پوست ترکاند و با تخریب حصار ناصری، ضمن تولد خیابان‌های جدیدی چون شاهرضا (انقلاب)، سی متری نظامی (کارگر)، شوش، شهناز و یا شهباز (هفده شهریور)، دیگر مانعی بر سر راه توسعه تهران در جهات گوناگون و پیدایی محلات نو نماند. محله‌های این عصر از این قرار است:
- محله تخت جمشید (به تقریب اراضی خیابان طالقانی را شامل می‌شود) ؛ این محله رجالی‌ترین محله نو در دوران رضاشاه است، که در آن خانه‌های رجال، و دانشگاه و سینما و کافه رستوران‌ها و مراکز فرهنگی- اجتماعی تازه‌ای آشکار شد. افراد صاحب نام و مال، رفته‌رفته از محله دولت به این محله کوچ کردند.
- محله اراضی مظفری؛ این اراضی وسیع که از شمال به اراضی طرشت و از شرق به تهران و از غرب به اراضی مهرآباد و از جنوب به بریانک و ... محدود می‌شد در دوران پهلوی اول به صورت منظم با ایجاد خیابان‌های موازی تقسیم و به مرور (بخشی از آن در دوره بعد ساخته شد) به ساخت و ساز خانه اختصاص یافت. و بدین ترتیب محله سلسبیل پدید آمد. فرق این محله با محله تخت جمشید، این بود، که مردم متوسط به پایین در آن ساکن شدند.
محله‌های تهران در دوران محمد رضا پهلوی:
- تهران‌نو؛ ...
- تهرانپارس؛
- سیدخندان؛
- دریان‌نو؛
- گیشا؛
- آریاشهر؛
- تهرانسر؛
- نازی‌آباد؛
- چهارصد دستگاه؛
- جوادیه؛
- شهرک غرب؛
محله‌های تهران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی:
- سعادت‌آباد؛
- پونک؛
- جنت‌آباد؛
- و ...
