نخستین سالنامه ایران

گاه‌شماری در ایران به هزاران سال قبل باز می‌گردد که با گذشت زمان تغییرات زیادی کرده است. بشر 60/000 سال پیش مهاجرت خود را در پی شکار و غذا از افریقا آغاز کرد و به نخستین ایستگاه، خاورمیانه رسید و تا تسخیر اقصی نقاط کره خاکی پیش تاخت. بنابراین این خطه از عالم آغازین نقطه تجارب تمدنی و علم اندوزی بشر به شمار می‌رود. جایی که اقوام و ملل متعددی از پی هم آمدند و بر توشه آگاهی انسان پویا افزودند. گاه‌شماری هم شانه به شانه دیگر علوم گام‌های اولیه را در این جا بر داشته است. ایلامیان، بابلیان، فنیقی‌ها، اورارتوها، مصریان باستان، کلدانی‌ها و ... گام به گام مسیر توسعه دانش انسان را پیمودند و بر آن افزودند تا نوبت به مادها و سپس هخامنشیان رسید. هنر هخامنشیان تشکیل حکومتی عادلانه و جهان شمول بود که توانست تمامی اقوام و ملل این حوزه را که جهان مترقی آن روزگار بود زیر مدیریت یک حکومت منظم با ارتباط تشکیلاتی مرکزی بی‌همتا گرد هم آورد. از جمع دانش و تجارب تک تک این اقوام، نیرویی خارق‌العاده حاصل شد و به کشفیاتی در تمامی زمینه‌های دانش بشری دست یافتند که سابقه نداشت. بیشترین سنگ‌نبشته‌ها وکتیبه‌های باستانی مربوط به نجوم و گاه‌شماری در میان‌رودان (بین‌النهرین) کشف شده است. بنابراین ایرانیان از نخستین اقوامی هستند که اجدادشان با گاه‌شماری آشنا شده است. گاه‌شمار ایرانی سال ۳۶۰ روز داشت (۱۲ ماه ۳۰ روزه) و هر شش سال یک بار، برای هماهنگی فصل‌ها، سال ۱۳ ماهه می‌شد.

«گاه‌شماری در ایران محققان را با دشواری فراوان رو به رو کرده است زیرا محققان ایرانی بر خلاف مورخان اروپایی و امریکایی که تنها با یک نوع تقویم و یک مبدا سر و کار دارند در طول تاریخ تقویم‌های مختلفی را که پایه و اساس آن‌ها سال‌های شمسی و قمری بوده به کار برده‌اند.» / کلیات گاه‌شماری در جهان، عزیزالله بیات، ص هفت مقدمه.

انواع گاه‌شمار رسمی و محلی از روزگاران پیشین در ایران کهن و دیگر نقاط خاورمیانه معمول بوده‌است که از میان آن‌ها سه گاه‌شمار زیر دارای اهمیت بیشتری بوده‌است: فرس قدیم (هخامنشی)، اوستایی قدیم، مجوس و مغان.

تقویم رایج هخامنشیان به نام فرس قدیم یا فرس هخامنشی معروف بود کتیبه‌های داریوش بزرگ در کوه بیستون در کرمانشاهان و سایر فرمان‌های شاهان هخامنشی ما را از تقویم رسمی امپراتوری سترگ ایران زمین و چگونگی اصول زمان سنجی در آن روزگاران آگاه می‌سازد. ایرانیان قدیم سال را به چهار فصل دوازده ماه و هر ماه به ۳۰ روز تقسیم می‌کردند در تقویم فرس قدیم آغاز سال با آغاز پاییز مقارن بود.

داریوش بزرگ دو نفر از منجمان نامدار کلدانی را جهت اصلاح این تقویم به ایران دعوت کرد و آنان یک سال شمسی را برابر با ۳۶۵ روز و ۶ ساعت و ۱۵ دقیقه و ۴۱ ثانیه معین نمود و تا زمانی که تقویم اوستایی در ایران رواج یافت تقویم رسمی کشور بود.

بعد از پادشاهی داریوش بزرگ تقویم مزدیسنا در ایران رایج شد و ماههای زرتشتی جانشین ماه‌های فرس هخامنشی گردید. این تقویم در تاریخ ایران به تقویم دینی مزدیسنا یعنی تقویم زرتشتی و یا تقویم اوستایی که بعدها تقویم یزدگردی شد مشهور است. این تقویم مذهبی بر اساس فرایض دینی زرتشتیان بنا شد. در اوستا شبانه روز به پنج وقت یا گاه تقیسم شده بود.

اسامی دوازده ماه این تقویم همان اسامی ایزدان معروف دین بهی زرتشتی است و در تقویم امروزی ایران نیز با کمی تغییر محفوظ مانده‌است. این ماه‌ها عبارت‌اند از:

• فروردین: فره وشی یا فروهر
• اردیبهشت: ‌اش وهشت
• خرداد: خورداد، هوروتات
• تیر: تشتری
• مرداد: امرداد، امرتات
• شهریور: خشتر وئیریه
• مهر: میتر
• آبان: آبها، آناهیتا
• آذر: آتر، آتش
• دی: دئو، دئنا (خالق اوهرمزد)
• بهمن: وهمن، وهومنه
• اسفند: سفندارمذ، اسپنت ارمئتی

ایرانیان در این تقویم روزی که با نام ماه برابر می‌شد جشن می‌گرفتند. زرتشتیان هنوز چنین می‌کنند. با سقوط هخامنشیان و تسلط یونانیان بر ایران و تاسیس دولت سلوکیان تقویم یونانی در ایران رایج شد و تقویم مزدیسنا از رسمیت افتاد گو این که مردم عامه آن را به کار می‌بستند تا اینکه پادشاهان ساسانی بازهم با تجدید حیات تقویم مزدیسنا آن را رسمیت دادند امپراتوری سترگ ساسانیان از دین زرتشت حمایت کرد و اصلاحات اساسی در آن پرداختند. به دنبال این روند تقویم مزدیسنا در دوره ساسانی با حفظ خصوصیات دینی، تقویم رسمی و سیاسی کشور ایران شد.

بعد از انقراض سلسله ساسانی ایرانیانی که دین خود را حفظ کرده بودند تقویم یزدگردی را به کار بردند سال 632 میلادی به عنوان مبدا جدید برگزیده شد و این آخرین تقویم به تقویم یزدگردی شهرت یافت.

با ورود اعراب به ایران تقویم هجری قمری اعمال شد. برای سال‌ها تقویم رسمی کشور، تقویم عربی - اسلامی بود که ماه‌های عربی داشت و مبدا آن هجرت پیامبر اکرم اسلام از مکه به مدینه بود.

حدود ۴۰۰ سال بعد در حکومت جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی با فرمان خواجه نظام‌الملک طوسی، عمر خیام و عده‌ای از ریاضی‌دانان ایرانی گاه‌شماری جلالی را در ۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری با رصد در شهرهای اصفهان (پایتخت سلجوقیان)، ری و نیشابور تدوین کردند. گاه‌شماری جلالی، دقیق‌ترین تقویم هماهنگ با سال اعتدالی و مبنای گاه‌شماری ایرانی است که در راستای اصلاح و محاسبه دقیق گاه‌شماری ایرانی و درپی گاه‌شماری یزدگردی به وجود آمد.

مبدأ گاه‌شماری جلالی سال جلوس ملک‌شاه بر تخت سلطنت و سرآغاز آن جمعه، اول فروردین سال نخستین جلالی (۴۵۸ هجری خورشیدی)، برابر نهم رمضان سال ۴۷۱ هجری قمری قراردادی (دهم رمضان سال ۴۷۱ هجری قمری هلالی) و مطابق با ۱۵ مارس ۱۰۷8 میلادی جولیانی (۲۱ مارس ۱۰۷۹ میلادی گرگوری) بود که تفاضل آن با تقویم هجری خورشیدی ۴۵۷ سال می‌باشد. در این گاه‌شماری روز اول سال طوری تنظیم شده ‌است که با برابری بهاری همگام شود.

در این تقویم سال ۱۲ ماه دارد که از هجرت پیامبر از مکه به مدینه در سال ۶۲۲ بعد از میلاد شروع شده‌ است. در۶ ماه اول سال همه ماه‌ها ۳۱ روز و در ۶ ماه دوم در یک سال کبیسه همه ۳۰ روز دارند. در سال‌های معمولی (غیر کبیسه) آخرین ماه ۲۹ روز است.

گاه‌شماری جلالی تا پیش از مشروطه در ایران رسمیت نداشت اما بعد از گذشت حدودا ۹۰۰ سال با تصویب مجلس شورای ملی در ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ (1343ق.) گاه‌شماری هجری خورشیدی تغییراتی کرد. به عنوان تقویم رسمی کشور اعلام شد. در افغانستان نیز عمل می‌شود.

تقویم شاهنشاهی در اواخر سلطنت محمدرضاشاه پهلوی (1354ش.) با تصویب دو مجلس سنا و شورای ملی تقویم شاهنشاهی معمول شد. مبداء تاریخی آن نوروز سال تشکیل حکومت شاهنشاهی هخامنشی توسط کوروش کبیر (559 پ. م.) در ایران است. طبق این تقویم سال ۱۳۵۰ هجری شمسی که بر اساس رای مجلس شورای ملی و مجلس سنای کشور پادشاهی ایران این تقویم، تقویم رسمی ایران ‌شد، که برابر با سال ۲۵۳۰ پادشاهی بود.

پس از انقلاب اسلامی در ایران تقویم مبدا تقویم به هجرت پیغمبر اسلام بازگشت و این تقویم به نام تقویم جلالی شناخته ‌شد و پایه و اساس تقویم کنونی ایران محسوب می‌شود.

با این مقدمه از گاه‌شماری اینک به بازخوانی پیشینه سالنامه ایران می‌پردازیم:

نخستین سالنامه در ایران در سال 1290 ق. به دستور مشیرالدوله حاج میرزا حسین قزوینی ملقب به سپهسالار صدراعظم وقت و به مدیریت محمدحسن صنیع‌الدوله انتشار یافت.

مشخصات نخستین شماره این سالنامه از این قرار است:

سالنامه ایران 1290، محل انتشار: تهران؛ تعداد صفحات: (198 صفحه) شمار متعدد دارد. خط: نسخ؛ چاپ: سنگی؛ قطع 20 در 11؛ قیمت تکشماره: 5 هزار دینار؛ تصاویر: صفحه 38 تصویر ناصرالدین شاه و صفحه 56 تصویر میرزاحسین خان مشیرالدوله صدراعظم وقت ایران؛ تاریخ شماره نخست: محرم‌الحرام 1290 ق. مطابق با 1873 م. (1252 خورشیدی

فهرست مطالب نخستین شماره سالنامه ایران به این شرح است:

تقویم سال، تطبیق سنوات مسیحی با سنه هجری، تواریخ مهم جهان سال به سال، اختراعات مهم سال به سال، اسامی سلاطین قاجار، اداره سلطنت عظمی، اداره خاصه صدارت عظمی، اداره وزارت داخله، وزارت خارجه، وزارت عسکریه، اسامی صاحب‌منصبان اهل نظام و خارج نظام، اداره وزارت مالیه، اداره وزارت عدلیه اعظم، اداره وزارت علوم، اداره دفتر محاسبات، وزارت تجارت و زراعت، وزارت فواید، وزارت دربار، دارالطباعه و دارالترجمه خاصه همایونی، اسامی اعیان و اشراف و طبقات نوکر و رجال دولت، جمعیت ایران، جمعیت شهرهای معتبر، اسامی علما و اعیان و اداره حکومتی ولایات ممالک محروسه ایران، اروپا، آسیا، افریقا، ینگی دنیای شمالی، ینگی دنیای مرکزی، ینگی دنیای جنوبی، مسکوکات طلای ملل مختلفه، مسکوکات نقره، اسکناسی که به عوض وجه نقد رایج است، فهرست سالنامه، فهرست غلط‌های کتابچه سالنامه، فقراتی که از مواقع خود ترک شده است.

محمدحسن خان صنیع‌الدوله پس از مندرجات مذکور می‌نویسد:

خدمت آقایان عظام، مطالعه‌کنندگان سالنامه ایران عرض می‌شود چون تاکنون در این دولت قوی شوکت ترقیم و ترسیم سالنامه معمول و متداول نبود و در سنه ماضیه زمانی که حسب‌الامر همایون انجام این خدمت به چاکر خانه‌زاد صنیع‌الدوله محمدحسن مرجوع و محول شد زیاده اوقات به آخر سال نمانده بود و جمع فقرات و تلفیق مطالب و ترتیب اسامی اعیان و رجال دولت علیه و اجزا و اتباع امر را بر ذمت جان‌نثاری واجب شمرده به هر طریق بود تا اول سال خجسته فال به پایان رساندم. در تقدیم تأخیر اسامی بعضی اهمال و تقصیری رفته یا اسم بعضی مطلقاً سمت تحریر نیافته یا چیزی برخلاف واقع تسطیر یافته، امید است به دیده عیب‌جویی نظر نکرده و طریق عفو و اغماض پیش گیرند که انشاءالله تعالی در سنه آتیه در تصحیح و تنقیح و تکمیل سالنامه مبارکه صرف وقت و بذل جهد خواهد شد. تخای قوئیل سنه 1290.

یحیی آرین‌پور در این‌باره می‌نویسد:

در سال 1291 ق. اعتمادالسلطنه از طرف شاه به ترتیب و ترکیب نخستین سالنامه فارسی مامور گردید و به گفته خود «آلماناکی بس نغز و نیک تلفیق داده مطبوع و منتشر ساخت مشتمل بر هیئت دربار دولت علیه ایران و سایر ملحقات و منضمات آن و رئوس عناوین سایر دول دنیا به علاوه فواید عظیم دیگر ... و توفیق (وفق دادن) سال ایجاد آلماناک مزبور با سال بعضی از تواریخ مشهور عالم ... و ضبط تواریخ وقایع عظیمه عالم ... و تعداد نفوس رعایای هر دولت و تشخیص محصول نباتی و معدنی و حیوانی و موازنه دخل و خرج و تعیین قرض جدید و استعداد لشکر بری و بحری هر مملکت از قسمت‌های سیاره ارض.» پس از پایان آن هم چنین رسم شد که در پایان هر کتابی از کتب اعتمادالسلطنه اوراقی به نام سالنامه چاپ می‌شد و در آن اوراق از سازمان کشوری، مراتب و مناصب، عزل و نصب، نام فرماندهان و سرداران و شاهزادگان و غیره سخن می‌رفت و کتاب المآثروالآثار اعتمادالسلطنه که در سال 7و1306 ق. به طبع رسیده، در واقع خلاصه‌ای است از قسمتی از آن سالنامه‌ها. / از صبا تا نیما، ص 246.

کتاب‌های نجومی که به طور سالیانه درباره ساعات طلوع و غروب خورشید، ماه، سیارات و پدیده‌های خاص ستاره‌شناسی مانند گرفتگی خورشید و اختفای سیاره و ستاره‌ای منتشر می‌شد آلماناک (Almanac) ستاره‌ای (ستاره‌شناسی) نام دارد.

محمدحسن صنیع‌الدوله که بعدها اعتمادالسلطنه لقب گرفت. وزیر انطباعات و ابنیه ناصرالدین شاه بود (رئیس دارالطباعه و دارالترجمه دولتی و مترجم حضور پادشاه و مدیر روزنامه‌های دولتی بوده است) وی هر سال یک جلد کتاب جغرافیا و سالنامه‌های هر سال را در ذیل کتاب همان سال منتشر کرده است.

نسخه‌ای از نخستین سالنامه ایران در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

اعتمادالسلطنه ضمن بیان چگونگی انتشار سالنامه، نوید نشر مستمر آن را اعلام کرد. سالنامه ایران در سال 1291 به نام سالنامه دولت علیه ایران تغییر نام داد و در 226 صفحه با همان خصوصیات در تهران به طبع رسید و 22 شماره از آن چاپ شد.

سالنامه دیگری را احصائیه گمرکی ایران منتشر کرد.

در سال1320 ق. زمان مظفرالدین شاه اداره پست سالنامه‌ای چاپ و منتشر کرد.

سالنامه‌ای با نام سالنامه در باب معارف و تعلیمات عمومی سنه ۱۳۲۸ - ۱۳۲۹ منتشر شده است.

 در سال 1296 خورشیدی موسسه اقبال سالنامه‌ای در چاپخانه میرزا علی اصغر چاپ و منتشر کرد. چاپخانه‌ استاد میرزا علی‌اصغر تاریخ تأسیس 1324 ق. محل‌ چاپخانه، نزدیک باغ مروی بود. اقبال از سال 1300 به بعد آن را در چاپخانه حاج علمی چاپ کرد.

سالنامه وزارت معارف و صنایع مستظرفه سال ۱۲۹۷ شمسی در ۸۰ صفحه در قطع رحلی با چاپ سربی توسط سه وزراتخانه معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه به مدیریت علی اصغر حکمت در تهران تدوین و منتشر شد.

محمد‌علی امیر جاهد در نوروز 1304 یک تقویم کوچک به عنوان سالنمای 1304 انتشار داد و این مقدمه‌ای شد برای بنیاد گذاری سالنامه پارس که در 24 بهمن این سال نخستین شماره‌اش با عنوان سالنامه پارس 1305 در تهران و شیراز منتشر شد.

سالنامه دُنیا، سالنامه‌ای سیاسی و اجتماعی بود که ناشر روزنامه دنیا نخستین بار در فروردین ۱۳۲۴ خورشیدی منتشر ‌کرد. صاحب امتیاز و مدیر مسئول آن عبدالکریم طباطبایی بود.

جمعی از افرادی که در امر استخراج و انتشار تقویم دستی داشته‌اند: نجم‌الممالک، نجم‌الدوله، مصباح (نوه نجم‌الدوله)، ذوالفنون، سید جلال تهرانی، نوبخت شیرازی.

در حال حاضر بیش از ۹۰ عنوان سالنامه‌های تخصصی در موضوعات اقتصاد، سیاست، زنان و امور نظامی و همچنین ۴۹ عنوان سالنامه‌های عمومی و قدیمی در مرکز اسناد این سازمان نگهداری می‌شود.

منبع:

• کلیات گاه‌شماری در جهان، عزیزالله بیات، دانشگاه بهشتی، 1381.
• قانون مسعودی، ج ۱.
• از صبا تا نیما، یحیی آرین پور، زوار، 1350.
• نوروزنامه، رساله منسوب به خیام نیشابوری
• گاه‌شماری جلالی، پایگاه اطلاع رسانی مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، اسفند ۱۳۹۰.
• چکیده‌ای درباره گاهشماری جلالی، رضامرادی غیاث آبادی، تارنمای پژوهش‌های ایرانی، فروردین ۱۳۹۱.
• «۵۲۶ سال با تقویم جلالی» . وبگاه خبرگزاری میراث فرهنگی، فروردین ۱۳۹۱.
• دقیق‌ترین تقویم جهان، هدیه خیام به ایرانیان
• روزنامه اعتماد ملی، ش 675.
• دقیق‌ترین گاه‌شمار جهان، امیر حسن‌زاده، کارشناس موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران.
• زمانی که «خیام» تنظیم تقویم خورشیدی را تکمیل کرد
• گاه‌شماری ایرانی، موسی اکرمی، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۰.
• سالنامه‌نگاری در ایران، سیدفرید قاسمی، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
• تقویم‌های قدیمی، ازجمله استخراج شادروانان میرزا ابولقاسم نجم‌الممالک، حاج اسماعیل مصباح، تقویم صد ساله و ده ساله ادارۀ کل آمار و ثبت احوال ایران و تقویم‌های مختلف دیگر