دارالفنون خاستگاه نخستین آهنگ سلام یا سرود ملی عصر جدید (سدههای سیزدهم و چهاردهم شمسی) ایران است. زمانیکه نخستین کلاس موسیقی برای تربیت موزیکانچیهای قشون در این مدرسه تشکیل شد، راهی نو را برای آشنایی ایرانیان با موسیقی جدید گشود. این مطلب در نظر دارد شرحی بر تاریخچه نخستین سرود ملی را در این دوره آورد:
سرود ملی رسمی دولت ایران یکی از نمادهای ملی ایران است که در مراسم رسمی دولت، یادبودهای ملی، مسابقات بینالمللی ورزشی و دیگر مناسبتهای ملی اجرا یا پخش میشود. سرود ملی ایران دارای دو بخش شعر و موسیقی است. نخستین آهنگ سرود ایران در دوره ناصری توسط معلم شعبه موزیک دارالفنون، موسیو لومر ساخته شد.
در اواسط سده نوزده میلادی که توسعه و پیشرفت غرب شتابان در مسیر خود گام بر میداشت، در ایران نیز با تاسیس دارالفنون در سال 1268 قمری / 1852 میلادی، فرصت مناسبی برای هماوایی ایرانیان با مغرب زمینیان در راه دانایی خواهی پیش آمد، که با خصومت دشمنان و نادانی دوستان و ... این فرصت با قتل امیرکبیر (گو اینکه مدرسه ادامه حیات داد.) از میان رفت. در حالیکه ژاپنیها سالها پس از ما نخستین دارالفنون کشورشان را تاسیس کردند، اما ایشان راه تازه یافته علم اندوزی و دانایی طلبی را تا نیل به مقصد رها نساختند.
دارالفنون که حکم دانشگاهی بزرگ و عظیم را در آن زمان داشت؛ حاصل موج تازه تفکر و اندیشه پدید آمدهای بود که با کوششهای میرزا بزرگ فراهانی و پسرش و با حمایت عباس میرزا براه افتاده بود، بدست میرزا تقیخان امیرکبیر که خود تربیت یافته همان مکتب است افتتاح گردید. این مدرسه نخستین مرکز دانش اندوزی و علم پروری در دوره جدید بود که دوشادوش مدرسههای قدیمی که حکم حوزههای علمیه را داشتند به فعالیت پرداخت، و ایرانیان را با علوم جدید آشنا ساخت. بعدها با گسترش و توسعه این روند فکری راهی را گشود که منتهی به پدید آمدن دانشگاه در ایران شد.
چهارسال پس از تأسیس دارالفنون دو کارشناس موزیک نظام به نامهای بوسکه Boske و رویون Royun از پاریس وارد تهران شدند و در سال 1235 خورشیدی (1856 میلادی) یک دسته موزیک نظامی به نام «دسته موزیک سلطنتی» تشکیل دادند.
بوسکه سال 1273 قمری / 1857 میلادی ایران را ترک کرد و رویون هم که مردی رنجور و بیمار بود، گرچه تا 1284 قمری / 1868 میلادی در ایران بود، اما به واسطه عدم پیشرفت شاگردان موزیک، عملاً در کار خود موفق نبود. / ملاح، حسینعلی، تاریخ موسیقی نظامی ایران، تهران، انتشارات مجله هنر و مردم. 1354، ص 102
وقتی بوسکه به وطن خود بازگشت و فعالیت رویون هم به سبب بیماری متوقف شد، شخصی به نام مارکو (Marco) از ایتالیا برای آموزش دسته موزیک به خدمت گرفته شد. مارکو مردی عامی بود که تنها در نواختن کلارینت (قرهنی) آشنایی داشت.
ناصرالدین شاه پس از آشنایی با موسیقی نظامی به ضرورت سامان دادن قشون به دستههای موزیک نظامی پی برد و چون شیفته تشریفات و جلال و جبروت دستگاه پادشاهی بود، تمایل خود را به تشکیل این قسمت در قشون از خود نشان داد و زمانیکه دانست موزیک نظامی میتواند در تشریفات سلطنتی بر ابهت امر بیافزاید چنان علاقمند شد که از دولت فرانسه در این مورد کمک خواست. براین اساس وزیر جنگ این کشور موسیو لومر را بدو معرفی نمود.
آلفرد ژان باتیست لومر (Alfred Jean Batiste Lemaire) موسیقیدان نظامی فرانسوی که معاون دسته موزیک هنگ اول سربازان گارد بود، در تاریخ 1284 قمری / 1868 میلادی / ۱۲۴۷ خورشیدی به ایران آمد و از این زمان شعبهای در مدرسه نظام دارالفنون به نام «شعبه موزیک» تأسیس شد لومر به دانشجویان بخش موسیقی دارالفنون آموزش میداد. او نخستین آهنگ سلام رسمی ایران، با عنوان «سلام شاه» ساخته اوست. و همچنین گفته میشود نخستین سرود ملی ایران (در تیرماه 1252 خورشیدی / 1873 میلادی به لومر سفارش دادند. این سرود که از ابتدا بیکلام بود و به سلام شاهی شهرت داشت، در سال 1284 خورشیدی / 1905 میلادی برای نخستین بار نسخهای از آن به رهبری موسیو لومر ضبط گردید.) را ساخت / پژوهشی در موسیقی و سازهای موسیقی نظامی دوره قاجاریه، نقل در موسیقی عصر مشروطه.
لومر هارمونی را به موسیقی ایرانی معرفی کرد، قطعات زیادی با الهام از موسیقی ایرانی ساخت و موسیقیدانان برجستهای تربیت کرد. او نخستین کسی است که کوششهایی برای ثبت موسیقی سنتی ایران کرده است.
لومر برنامه درسی مدرسه نظام را در هشت سال تنظیم و در ابتدا با ده تن هنرجو کار خود را آغاز کرد. برنامه درسی وی آموزش نت با قواعد علمی، نواختن سازهای بادی، کوبه ای، زهی متداول در موسیقی نظام اروپا، آموزش شناسایی پارتیتورهای موزیک نظام، تربیت رهبر ارکستر و تغییرات در اصطلاحات موسیقی نظام رایج در ایران بود / بلوکباشی، علی و شهیدی، یحیی، پژوهشی در موسیقی و سازهای نظامی دوره قاجار، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1381، ص 78.
اعتمادالسلطنه از موسیو لومر نوشته است:
ناصرالدین شاه از همان سالهای نخست پس از امتحان دانشآموزان همراه وزیران و درباریان به دارالفنون میآمدند و به شاگردان جایزه میدادند. در این مراسم در تالار تئاتر مدرسه لومر و مزین باشی نمایشهایی به اجرا میگذاشتند.. / المآثروالآثار، ج2، ص728 / سرگذشت تهران.
لومر، میرزا علی اکبرخان نقاش باشی، استاد زبان فرانسه و نقاشی دارالفنون را به مترجمی گرفت و 10 نفر اول را خود تعلیم داد و تا سه سال شاگرد جدید نگرفت. بعد از این از همان 10 نفر برای تعلیم مبتدیان استفاده کرد. هنرجویان پس از پایان دوره پنج ساله تحصیل به سمت معاون دسته موزیک در قشون خدمت میکردند، هنرجویانی که دوره هشت سال را میگذرانیدند، پس از موفقیت در آزمون دیپلم رهبر ارکستر میگرفتند و با درجه افسری به فرماندهی دسته موزیک قشون گمارده میشدند.
لومر بعدها عمارت مناسبی در محله تازه تاسیس و اعیانی دولت برای خود دست و پا کرد. اعتمادالسلطنه محل خانه او را در حاشیه غربی خیابان علاءالدوله نوشته است / المآثاروالآثار.
لومر در اواخر کار به درجات بالای نظامی دست یافت. از او با ژنرال نیز یاد کردهاند. / فرهنگ اصطلاحات قاجاریه به نقل از تاریخچه هنرستان عالی موسیقی، 1331قمری.
دوستعلی خان معیرالممالک از مراسمی که در باغ شاه برگزار و توسط ناصرالدین شاه افتتاح شد، مینویسد؛ روزی را برای مراسم پرده برداری از مجسمه جشن گرفتند و از شاهزادگان و اعیان و وزراء و نمایندگان خارجی دعوت کردند ... چند دسته موزیک در نقاط مختلف باغ به نوبت به نواختن آهنگهای گوناگون پرداختند. در ساعت مقرر ناصرالدین شاه به مجلس جشن در آمد و همین که پرده از روی مجسمه برداشته شد، دستههای موزیک هم آهنگ سلام ملی ایران را نواختند. / تهران بروایت تاریخ.
ظاهراً لومر پس از کشته شدن ناصرالدین شاه موزیکانچیگری را عملاً رها کرد و با حفظ منصب موزیکانچی باشی دربار به کار دادوستد و تجارت پرداخت. اعتمادالسلطنه در خاطرات روز دوشنبه 7 جمادیالاول سال 1313 قمری (سال ترور ناصرالدین شاه) درباره لومر مینویسد:
لومر موزیکانچی که موزیکانچیگری را ترک کرده، سالی سه چهار هزار تومان از دولت جیره و مواجب میگیرد و برای خود تجارت میکند. / روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، ص 1039.
سرود ملیای که موسیو لومر فرانسوی ساخته بود، یک بار هم به هنگام ورود مظفرالدین شاه قاجار و در حضور وی در پاریس اجرا شد و در سالهای اخیر، توسط ارکستر ملل نخستین اجرای رسمی و ارکسترال آن اتفاق افتاد
ایده تنظیم مجدد این سرود برای ارکستر ملل به پیشنهاد پیمان سلطانی و تایید شورای ارکستر صورت پذیرفت. در این تنظیم ضمن تطبیق عوامل ملودیک اثر با اصول موسیقی کلاسیک ایران و اضافه شدن اورتور، کودا و کادانس مناسب و با سرایش شعری ملی - میهنی توسط زنده یاد بیژن ترقی و اجرای حماسی ارکستر، لحن جدیدی از این اثر خلق شد.
دو تنظیم توسط پیمان سلطانی و سیاوش بیضایی برای ارکستر ملل از این اثر انجام شده است،
این اثر را آقایان عقیلی، سینا سرلک و حسین علیشاپور به همراه ارکستر ملل خواندهاند.
نام جاویدِ وطن صبح امیدِ وطن / جلوه کن در آسمان همچو مهر جاودان
وطن ای هستی من شور و سرمستی من / جلوه کن در آسمان همچو مهر جاودان
بشنو سوز سخنم که همآواز (اجرای دوم: هوادار) تو منم / همهی جان و تنم وطنم وطنم وطنم وطنم
بشنو سوز سخنم که نواگر این چمنم / همهی جان و تنم وطنم وطنم وطنم وطنم
همه با یک نام و نشان به تفاوت هر رنگ و زبان / همه با یک نام و نشان به تفاوت هر رنگ و زبان
همه شاد و خوش و نغمهزنان ز صلابت ایران جوان / ز صلابت ایران جوان (اجرای دوم: ز اصالت ایران کهن) ز صلابت ایران جوان
در اجرای دوم این بیتها دوباره خوانده میشوند:
نام جاویدِ وطن صبح امیدِ وطن / جلوه کن در آسمان همچو مهر جاودان
بشنو سوز سخنم که همآواز تو منم / همهی جان و تنم وطنم وطنم وطنم وطنم
همه با یک نام و نشان به تفاوت هر رنگ و زبان / همه با یک نام و نشان به تفاوت هر رنگ و زبان
همه شاد و خوش و نغمهزنان ز صلابت ایران جوان / ز اصالت ایران کهن ز صلابت ایران جوان
بشنو سوز سخنم که نواگر این چمنم / همهی جان و تنم وطنم وطنم وطنم وطنم
منابع:
- امیرکبیر و ایران، فریدون آدمیت.
- سرگذشت تهران، حسین مازندرانی.
- میرزا تقی خان امیرکبیر، اقبال آشتیانی.
- سرگذشت موسیقی ایران، روحالله خالقی.
- موسیقی در عصر مشروطه، مسعود کوهستانی نژاد.
- روزنامه خاطرات، اعتمادالسلطنه.
- تهران بروایت تاریخ، مسعود نوربخش.
- یادداشتهای از زندگی ناصرالدین شاه، دوستعلی خان معیرالممالک.
- پژوهشی در موسیقی و سازهای نظامی دوره قاجار، بلوکباشی و شهیدی.
- تاریخ موسیقی نظامی ایران، ملاح.
