دل ای رفیق بر این کاروانسرای مبند / که خانه ساختن آیین کاروانی نیست / سعدی
کاروانسرا، عمارتی است که در آن کاروان منزل کند / ناظم‌الاطباء.
محلی که کاروان در آن منزل کند، سرای کاروان، کاروانگاه. محوطه‌ای شامل حجرات متعدد که بازرگانان درآنها به کار تجارت پردازند و در انبارهای آن کالا‌های خود را جا دهند. کاروانسرای عباسی: هر یک از کاروانسراهایی که به امر یا در زمان شاه عباس در اقطار ایران ساخته شده... / فرهنگ معین.
راه ابریشم، معروفترین کهن راه بازرگانی جهان، در طول دو هزار سال عمر خود از سرزمین ایران و از گستره تهران و از جوار شهر ری می‌‌گذشت. در امپراتوری وسیع هخامنشیان، راه‌های ارابه رو با قابلیت‌های ممتاز، نیاز چاپارخانه‌ها و دیگر ارتباط‌های مورد لزوم اداره چنان دولتی را برآورده می‌‌ساخت. وجود کاروانسراها در مسیر راه‌ها، از ضروریات بوده و از این رو ایران در این زمینه از کشور‌های پیشروی عالم به شمار رفته است، به طوری که در جای، جای این سرزمین کاروانسراهایی بس شکوهمند و استوار با معماری دل انگیز و پایدار به فراوانی توان سراغ گرفت. یکی از معماران نامدار اروپایی گفته است، بیش از هزار کاروانسرای در ایران شناسایی شده که هر یک دارای طرح و نقشه مستقلی است.
پس از اسلام در دوره صفویه کاروانسراهای بسیاری در معبر کاروانیان بنا شد، که خوشبختانه بخش اعظمی از آنها هنوز باقی است. سخن از کاروانسرا و معماری و طراحی آن و کارکرد اجتماعی ـ اقتصادی این نوع عمارات خود بحثی است، سزاوار بررسی پژوهشی مستقل، که این مختصر آن را بر نمی‌تابد. در این سطور به شرح و معرفی اولین کاروانسرای در تهران قدیم، خواهیم پرداخت.
کاروانسراها را به لحاظ کارکرد، دست کم به دو بخش باید تقسیم نمود، نخست کاروانسرهای بین شهرها و گروه دیگر کاروانسراهای شهری، که هر یک متناسب با نیاز و کار کرد تعریف شده‌اش طراحی می‌‌شد.
کاروانسرای بیرون شهر می‌بایست:
- شب هنگام کاروانیان را پناهگاهی باشد از راهزنان
- استراحتگاهی باشد برای مسافران و محل تعلیف چهارپایان و ...
اما کاروانسرای شهری نقش دیگری داشت:
- محل تخلیه و بارگیری کالا، نظیر پایانه‌های حمل کالای امروزی.
- محل نگهداری کالا قبل از بارگیری یا قبل از توزیع، یعنی حکم انبارهای امروزی را داشت.
- حجره‌هایی را دارا بود که به امر تجارت بازرگانان و تُجّار اختصاص پیدا می‌کرد.
این که چگونه نخستین کاروانسرای تهران را شناخته‌ایم و آیا قطع به یقین آن را در تهران قدیم اولین توان شمرد یا خیر، مطلبی است که شرح آن را بر می‌آوریم:
تهران، تا اواخر قرن ششم هجری آبادی نه چندان مشهوری در گستره وسیع شهر ری و دامنه حاصلخیز کوه‌های شمیران قرار داشت و به برکت آب فراوان و خاک مناسب از انبوه درختان میوه و غیرمثمر نظیر چنار و ... برخوردار بود.
در اوایل قرن هفتم با حمله مغول به شهر ری و نابودی این شهر، اوضاع تهران به سرعت روبه دگرگونی نهاد، تا جایی که در قرن نهم، دیگر تهران از صورت دیه و آبادی خُرد خارج شده و به شهری درخور توجه، تبدیل یافت. نشانه‌های ما از بزرگی و اهمیت تهران در این زمان وجود اسناد و شواهدی است، از دو امامزاده سید اسماعیل و یحیی و البته کتب تاریخ و جغرافیای آن دوره. این زمان صد و اندی سال پیش از صدور فرمان بنا ی حصار شهر از سوی شاه تهماسب صفوی است.
تهران، دست‌کم از قرن پنجم به داشتن میوه و محصولات باغی، که سرآمد همه آنها «انار» بوده، مشهور شد و این شهرت، حکایت از صدور این محصولات به شهر ری و آبادی‌های دیگر این گستره و شهرهای دیگر ایران می‌‌کند و صدور محصول یعنی آمد و شد بازرگانان و کاروانیان و نیاز‌های مربوط بدان.
بنابراین تهران پیش از سال 961 قمری که حصار شهر به فرمان شاه صفوی به گرد آن بنا گردد، باید مکان‌هایی مناسب (کاروانسرای) برای ورود و خروج چهار پایانی که به حمل محصولات باغی اختصاص داشته‌اند، دارا بوده باشد. به عبارت دیگر، در طول سالیان درازی، که تهرانیان محصول باغی خود را صادر و کالای مورد نیاز خود را وارد می‌‌کردند، می‌بایست کاروانسراهای اگرچه کوچک می‌‌داشتند، که تا حدودی نقش پایانه حمل کالا را در آن زمان برایشان بازی کند، ولی از آن جایی که هیچ سندی از وجود آنها نیست و آن کاروانسراها به شرط وجود، عماراتی نبوده‌اند، تا در دوره‌های بعد باقی و استوار بمانند، آثاری از آنها نیست. بنابراین اولین بنایی، که پس از محصور گشتن تهران در دوران سلطنت شاه تهماسب با این کارکرد ساختند، یعنی «کاروانسرای احمد کور» را باید، نخستین کاروانسرای تهران نامید.
در این یادداشت به شرح موارد پایین پرداخته خواهد شد:
الف) احمد کور که بود؟
احمد کور از اکابر تهرانی و طرف توجه شاه تهماسب بود. او پدر احمد امین رازی مؤلف «تذکره هفت اقلیم» است. وی در «اقلیم چهارم» از تألیف خود می‌‌نویسد:
«میرزا احمد برادر خواجه محمد شریف و پدر صاحب تألیف، در معاملات عظمی حوصله و جرأت تمام به کار می‌‌داشت و در حد احداث قنوات و باغات خواهشی مفرط داشت و در حد ذات خود مانده، انعامش برای غربا آماده بود و در شیوه میزبانی و میهمان‌نوازی مایعرفش بر طبق اخلاص نهاده و پادشاه زمان، شاه تهماسب صفوی را به وی لطفی و شفقتی بی قیاس بوده و پیوسته به عنایات مرتجی و امیدوارش می‌‌داشت. این دو بیت از او است:
میرزا احمد طهرانی ما / ثالث خسرو خاقانی ما
میرزا احمد شاپور آمد / از عقب دشمن او کور آمد
و ایضا چند سال کلانتری ری را مع تصدی خالصات بدو مفوض گردانید ... گاهی بنابر تقریبی شعری می‌‌گفته ...
ب) آن بنا چه زمانی احداث شد؟
در سخن از زمان احداث این کاروانسرای باید توجه داشت احمد کور هم عصر شاه تهماسب و از اکابر و نامداران قرن دهم هجری تهران است بنابراین مستحدثات وی به همین قرن تعلق دارد. وی دو کاروانسرای نزدیک هم و عمارات دیگری بدان روزگار در تهران احداث نمود.
ج) محل وقوع کاروانسرا؟
در باب محل وقوع این بنا، می‌‌دانیم که هسته مرکزی تهران، بخش مرکزی و غربی محله چال میدان و بخش شرقی محله بازار و قسمت جنوبی محله عودلاجان تشکیل می‌داد و این را هم می‌‌دانیم، که رودخانه پس قلعه شمیران درآن سال‌ها از شمال این ناحیه (سرپولک) می‌‌گذشت و این ناحیه پیشینه‌اش را به دوران قبل از اسلام می‌‌رساند. این کاروانسرا هم در همین قسمت، در جنوب غربی سرپولک و مسجد حوض و شمال غربی امامزاده اسماعیل یعنی در محل هسته باستانی تهران قرار داشت.
د) اسنادی که در این تحقیق بدانها توجه شده است
در دو نقشه تهران که اتباع روس پیش از مسیو کرشش کشیده‌اند هر چند به ابنیه واقع در هسته مرکزی تهران توجه شده اما نامی از آن ابنیه به میان نیامده است. در نقشه مسیو کرشش (1275 قمری) این محل مشخص و به روشنی قابل بررسی است، در جنوب غربی مسجد حوض و سرپولک، بازارچه و دو کاروانسرا با نام احمد کور، مشخص شده، که کاروانسرای شرقی را در محدوده محله چال میدان و غربی را در محله عودلاجان، قرار داده است.
در نقشه تهران ترسیمی نجم‌الدوله (1309 قمری) محل کاروانسرا و بازارچه مشخص است، اما نام احمد کور، بر آنها نیامده و جای تعجب در این است، که در نقشه برزین روسی(1258 قمری) با آن که تمامی کاروانسراها را درج کرده و حتی کاروانسرای حاج مهدی، در شمال کاروانسرای احمد کور، نیز مشخص است، اما کاروانسرای احمد کور را با رنگ سبز و بدون درج نام او به وجه میدان دیده می‌شود که سبب این و آن بر ما معلوم نیست.
ه) سرانجام بنا
سرانجام مستحدثات احمد کور، از این قرار است که پیش از ورود به دوره معاصر یعنی در همان عصر قاجار اراضی آنها در ساخت و سازهای محله بازار ... تبدیل به فضاهای دیگر شد. و حیات آنها به روزگار ما نیانجامید.
موقعیت آن عمارات، در تطابق نقشه‌های قاجاری تهران و نقشه‌های امروزی شرق بازار آهنگرهای کنونی تا حدود بازار کهنه چین‌ها توان دانست. به طوری که موقعیت مکانی کنونی سرای جلالی در شمال کوچه سید محمد صراف با کاروانسرای شرقی احمد کور و کوچه گرمابه مستقل با بازارچه احمد کور مطابقت دارد.
و) بناهای دیگری از احمد کور
در نقشه‌ها و اسناد تاریخ تهران از عمارات احمد کور نظیر بازارچه و کاروانسرا با نام او یاد شده که تمامی از میان رفته و اکنون نامی از آنها برجا نمانده است.
