پاتوغ از دو جزء پا (ف) و توغ (تر) = توق یا طوق؛ پای علم، جایی که رایت و درفش را نصب کنند. محل گرد آمدن. محل جمع اجتماع لوطیان، در بعضی شهرهای ایران. روز عاشورا دستههای بعضی محلات ممتاز، توغ را حرکت دهند، زیر و اطراف توغ را «پاتوغ» گویند / معین.
مرکب (از: «پای» فارسی بمعنی محل و جای + توغ ترکی) ... معنی ترکیبی آن، محل عادی اجتماعات لوطیان در محلت یا شهر یا قریهای است.
پاتوغدار؛ کسی که در پاتوغ سمت پیشوایی و ریاست دارد و او به صفات شجاعت و عفت متصف است / لغتنامه.
چنانکه در مطلب «تشکیلات حکومتی و تقسیمات اداری تهران قدیم» آمد، هر چند در عصر قاجاریه کشور با تشکیلات اداری مدون و منظم و ثابتی روبرو نبود و هر از چند گاهی تشکیلات جاری دچار تغییرات میشد، ولی به هر روی از اواخر دوره ناصری تشکیلاتی بر قرار شد، که بیش و کم تا اواخر عمر این سلسله برقرار بود. این تشکیلات اداری در تهران قدیم بدین نحو بود:
حاکم یا کلانتر شهر - رییس محله یا کدخدا - داروغه یا رییس پاتوغ - پلیس گذر
بر اساس سر شماری سال 1317قمری، پایتخت دارای سی و چهار پاتوغ بود.
هر پاتوغ، که تعدادی خانه، دکان، کاروانسرای، طویله، باغ، حمام، یخچال، مسجد، مریضخانه، سربازخانه و ... داشت، به فردی برای رسیدگی به امور انتظامی واگذار میشد. پاتوغهای تهران مظفری بدین شرح است:
محله دولت - کدخدا امیرالمراءالعظام میرزا عباسقلیخان امیر پنجه ملقب به منتظمالسلطنه، رییس این محله بود.
ده پاتوغ محله دولت به این افراد واگذار شده بود:
سید جعفر، حاجی عباس، نایب محمد، نایب محمد علی، نایب آقا بابا، نایب حسین، نایب محمد بروجردی، نایب غلامرضا، نایب محمد کاشی، نایب عزیز.
محله سنگلج - کدخدا امیر الامراءالعظام آقا میرزا هاشم خان هژبرالسلطان، رییس این محله بود. محله سنگلج روی هم نه پاتوغ داشت، که به افراد زیر سپرده شده بود:
نایب شعبان، نایب حسین، نایب رمضان، نایب باقر، نایب محمد علی، نایب رضا، نایب صحبت، نایب سید علی اکبر، نایب وهاب.
محله بازار - کدخدا امیرالامراءالعظام میرزا سید احمدخان، رییس این محله بود. محله بازار دارای پنج پاتوغ بود، که به افراد زیر سپرده بودند:
نایب رجب علی، نایب یوسف، حاج اسماعیل نایب، نایب اسماعیل، نایب شکرالله.
محله چال میدان - کدخدا امیرالامراءالعظام حاج کلانتر، رییس این محله بود. محله چال میدان شش پاتوغ داشت که به افراد زیر سپرده شده بود:
حاج غلامرضا، حاج رحیم، نایب علی، نایب جعفر، نایب حسن، نایب عباس.
محله عودلاجان - کدخدا امیرالمراءالعظام میرزا تقی خان سرتیب، ریاست این محله راعهده داربود. محله عودلاجان چهار پاتوغ داشت، که به افراد زیر سپرده شده بود:
نایب سید حسن، نایب محمد صادق، نایب اسماعیل، نایب حیدر.
