چکیده
عصر قاجاریه، یکی از شگفت‌انگیزترین و تلخ‌ترین دوره‌های تاریخ ایران است که به تجزیه بخش عظیمی از خاک ایران و تضعیف و تزلزل کشور انجامید. سقوط و زوال اغلب حکومت‌ها ناشی از فساد و ضعف درونی آن‌هاست تا ظهور و مقابله دشمن. حکومت‌ها تا دست‌کم پیش از سده نوزده و انقلاب فرانسه در هیچ جای جهان به انتخاب مردم نبودند، بلکه مدعی حکومت با سرکوب دیگر مدعیان بر اریکه سلطنت تکیه می‌زد و تاج و تخت را تصاحب می‌کرد و حکومت خود را بر دیگر اقوام و مردم تحمیل می‌نمود.
آقامحمدخان هم از همین راه به سلطنت رسید، با سرکوب تمامی مدعیان و البته مقابله با تجاوز گسترده همسایگان زورمند، بر اریکه پادشاهی ایران تکیه زد و سلسله پادشاهی قاجاریه را بنیاد نهاد و مشروعیت و مقبولیت خود را این گونه به دست آورد. بعد از مرگ او فتحعلی شاه بر تخت شاهی نشست. وی با تهاجم روسیه که دیری چشم آز به ایران دوخته بود، رو به رو شد و سلطنتش تا مرز نابودی پیش رفت، ولی با عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای و پذیرش کامل نظر ژنرال پاسکویچ، فرمانده سپاه روس، از این ورطه بیرون جست. در این پیمان ماده‌ای در دفاع روسیه از تداوم سلطنت در خاندان عباس میرزا گنجانده شد. همین امر عامل اصلی ادامه سلطنت پادشاهان این خاندان گردید و بدین ترتیب شاهان قجر (اگر نگوییم سرسپرده) دست نشانده و وام دار امپراتور روس گردیدند و روسیه حفظ ایران با حال و روز جدیدش را به مصلحت خود دانست.
حتی در قراردادهای 1907و 1915م. روسیه بدون حضور شاه و بی‌خبر از او و بی‌آنکه مردم ایران را به حساب آورد با انگلیس ایران را میان خود تقسیم کردند. بدین ترتیب روس و انگلیس از ابتدای سده بیستم وجود شاه و مقام سلطنت و دولت ایران را در سیاست خود، در کل به حساب نیاورد.
دو بار صدارت ایران به میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی و امیرکبیر رسید. فرصتی بود تا آنان ملت ایران را به راه پیشرفت و ترقی اندازند و از ورطه نابودی برهانند، اما این بزرگواران از توطئه هلاکت این مثلث شوم نجات نیافتند و به قتل رسیدند. زیرا محصول اندیشه و اقدامات آن دو صدراعظم استقلال ایران از تسلط روس و انگلیس بود.
این دشمنان سه گانه هر کارخانه جدیدی در کشور راه افتاد، از کار انداختند و کارگاه‌های هزاران ساله منسوجات سنتی و صنایع دستی را ویران کردند. از بازرگان ایرانی چند برابر تاجر روس و انگلیس مالیات گرفتند و او را ورشکسته و خانه نشین کردند و دسته‌ای از تاجران را هم تنها عامل فروش کالای خود کردند. وبا و طاعون و قحطی را مراقبت نکردند تا هر از چندگاهی مردم را کشتار کرد تا جایی که صد و پنجاه سال جمعیت ایران هرگز از مرز ده میلیون (هندوستان در این دوره پانصد میلیون و روس هفتاد و عثمانی 22 میلیون جمعیت داشت.) نفر نگذشت. در حالی که بانک شاهی و بانک استقراضی خانه‌های مردم را به گرو می‌بردند و در میدان اقتصادی کشور جولان می‌دادند، اجازه راه‌اندازی یک بانک را در کشور به کسی ندادند. در حالی که در انتهای عمر این سلسله عراق و مصر و ترکیه هزاران کیلومتر راه آهن داشتند، یک متر راه آهن در ایران نساختند. با تغییر کشت غلات و پنبه و غیره به خشخاش و تولید تریاک، مردم را محتاج ورود گندم و طعمه قحطی و گرسنگی و مرگ کردند و از سویی دیگر نیروی مولد را معتاد و اسیر تریاک نمودند و به این ترتیب ملت ضعیف نگه داشته شده ایران را هرگز اجازه استقلال و ترقی ندادند. ایران به جایی رسیده بود که هیچ ایرانی بدان افتخار نمی‌کرد.
در اواخر دوره ناصری تحولی در نگاه نخبگان به زندگی و توجه مردم به حوادث و اقدامات دربار پیدا شد. این تحول فکری سبب خیزش و اعتراض مردم به رهبری برخی از علمای مردم خواه علیه امتیاز تنباکو شد که در بستر زمان باعث تکوین اندیشه ملت در نیل به اهداف متعالی عدالت‌خواهی و پیدایی مجلس گردید. این دوره عصر روشنگری ایرانیان است.
ناتوانی آخرین پادشاهان قاجار در حفظ قدرت و «انحطاط فکرى» طبقه اعیان، باعث اضمحلال و ویرانی این سلسله شد. زوال این سلسله از عصر روشنگری آغاز شد و با انقلاب مشروطیت ادامه یافت و با خروج روسیه از ایران به سبب انقلاب بلشویکی سال 1917م. و قطع امید انگلیس از قاجاریان، کامل شد. اتحاد سه ضلعی آنها از هم پاشید و سلسله قاجاریه هم ناتوان از ادامه راه از حکومت باز ایستاد.
نکته مهم این است که روسیه پس از شکست ایران و تصرف بخش عظیمی از این کشور باقیمانده ایران را هم رها نکرد بلکه با همراهی انگلیس آن را به صورت بیمار محتضری در آورد که نه توان حرکت داشت و نه می‌مرد و این وضعیت هولناک ایران را از پیشرفت بازداشت و تا اواخر سده نوزده به کشوری بی‌نهایت فقیر و ضعیف بدل ساخت.
عوامل موثر در عدم توفیق قاجاریه در توسعه و پیشرفت کشور:
بخش نخست: تا عهدنامه ترکمانچای:
- کشاورزی: بیابان‌های وسیع و آب کم در مجموع غیر از بخشی از اراضی شمال و قسمتی از استان خوزستان، سرزمین خشکی را برای ایران رقم زده است. بدین لحاظ سرزمین ایران مناسب کشاورزی غرق آبی و سنتی نیست و همواره به سختی می‌توانست، غذای ساکنان خود را فراهم سازد و هرگز نتوانست سایه شوم خشکسالی را در دوره قاجاریه از خود براند.
- جمعیت: جمعیت ایران به سبب کشاورزی ضعیف و ناامنی از صفویه تا پایان قاجاریه هرگز از ده یازده میلیون تن فراتر نرفت و هماره از همسایگان خود جمعیت بسیار کمتری داشت.
- ناامنی: در قرون اخیر ایران همواره مورد هجوم ازبک‌ها و ترکمن‌ها و عثمانیان و روس‌ها بوده و ولایات مرزی از تجاوز و به اسارت بردن زنان توسط این همسایگان رنج می‌برد. علاوه بر این، راهزنی و تجاوزات عشایر نیز ناامنی را در ایران افزایش داده بود.
- ناپایداری حکومت: حکومت قاجاریان قائم به شخص پادشاه بود و با مرگ شاه حکومت به خطر می‌افتاد و از طرفی نهاد سلطنت همواره مورد هجوم مدعیان اعم از شاهزادگان قاجاری و دیگر اقوام و طوایف، قرار داشت. شرایط پدید آمده ناپایداری حکومت را در ایران به دنبال داشت.
- کارشکنی شاهزادگان: شاهزادگانی که با عباس میرزا بر سر ولایتعهدی رقابت داشتند و یا دیگران، در کارها اشکال تراشی می‌کردند و با تشکیل قشون ایران که عباس میرزا از آن بهره می‌برد، مقابله می‌کردند.
- مقابله روحانیان: مذهبیون و قشر سنتی با تعلیمات غربی مورد نیاز نظامیان به جهت تصور مغایرت با موازین دینی مقابله می‌کردند.
- اقتصاد ضعیف: مجموعه عوامل بالا امکان تقویت اقتصاد ایران را از میان برده بود و بدون اقتصاد قوی امکان هر کاری از دولت ساقط شده بود.
بخش دوم: پس از عهدنامه ترکمانچای
دولت ایران بعد از این حادثه عظیم به صورت نیمه مستعمره روسیه در آمد و هیچ گاه امکان رفع عیوب فوق‌الذکر را نیافت و کار مملکت روز به روز بدتر و وخیم‌تر شد، تا این سلسله فروپاشید.
تحلیل سیر فروپاشی قاجاریه را در بررسی و مطالعه مجموعهاى از عوامل درونى و بیرونى، عصر قاجاریه باید جستجو کرد. این کتاب در چهار بخش به این مهم می‌پردازد.
فهرست
چکیده
مقدمه
بخش 1 - عوامل خارجی
- روسیه
- انگلیس
- عثمانی
- آلمان
- جنگ جهانی اول
- قراردادها
بخش 2 - عوامل اقتصادی - اجتماعی
- اقتصاد
- حمل و نقل
- صنایع دستی
- بیماری
- سواد
- کشت خشخاش و اعتیاد به تریاک
- فقر و فساد و مهاجرت
- قحطی
- مالیات
- جمعیت
بخش 3 - عوامل امنیتی - نظامی
- بابی‌ها
- جمهوری‌خواهی
- خانخانی
- راهزنی
- شورش‌ها و نافرمانی‌ها
- مشروطه‌خواهی
- مقابله نهاد‌های جدید سیاسی و اجتماعی با نهاد سلطنت
- احیا و بازآفرینی هویت ملی
- قشون
- احزاب
- امور قضایی
بخش 4 - عوامل سیاسی
- واگذاری امتیازات
- دولت‌های ناکارآمد
- بحران جانشینی
- مشروعیت
- قاجاریه
- مجلس موسسان
- رضاخان
منابع
فهرست اعلام
آثار نگارنده
