مقدمه
در اواخر سال 1368 خورشیدی، که تألیف «تاریخ سکه در دوره قاجاریه» را به پایان رساندم، اقدام به تألیف تاریخ تهران نمودم. در همان اوان، مطالعه اسناد و کتب مربوط به موضوع را آغاز کردم. با گذشت زمان و گردآوری مدارک و اسناد آرشیوی که خردک‌خردک بر حجم مطالب افزوده می‌گشت، اهمیت این پژوهش بیشتر آشکار شد و لحظه‌به‌لحظه مرا از هدف اولیه که تألیف کتابی متعارف، از تاریخ یک شهر در یکی دو جلد بود، دور کرد تا آن‌جا که پس از گذشت سالیانی چند و گردآمدن انبوهی از فیش‌های تحقیقی، متوجه تغییر شدید مسیر کار شدم. بنابراین تصمیم گرفتم، مطالب گردآمده را با عنایت به حجم بسیار و اهمیت تاریخ پایتخت بر مبنای ترتیب الفبایی مرتب سازم و به صورت فرهنگ تاریخ درآورم. گمان می‌کنم، محصول بیش از ششصد هفتصد هزار فیش تهیه شده حدود بیست جلد کتاب باشد.
اینک که هجده سال از آغازین روزهای این تألیف می‌گذرد، به سبب نزدیک شدن به نقطه پایان احساس بسیار خوشی دارم. گو این که هنوز، موفق به چاپ این مجموعه نشده‌ام و حتی فیش‌های حروف پایانی از حرف لام به بعد را تاکنون نگشوده‌ام. لیکن آماده شدن جلدهای نخستین حروف آن، برای چاپ و این که سرانجام حاصل عمری گذران و ناچیز تواند هدیه‌ای شود، ماندگار برای مردم سرزمین ابدآباد اجدادی‌ام، بسیار شاد و خرسندم.
تحولات صنعتی جهان در یکی دو قرن اخیر، که بی‌شک نتیجه انقلاب صنعتی اروپا بوده است، سبب تحولات عظیم اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، نظامی و ... در زندگی مردم جهان گردیده و در این رهگذر کشور ما ایران، هم که از قرن هیجدهم میلادی، مطمح نظر و جولانگه استعمارگران بوده، بی‌نصیب نمانده است. صرفنظر از نیک و بد پنداری این اثرپذیری، زندگی ایرانیان، در این زمان و به خصوص تهرانیان که مقابل نوک پیکان هجوم این پدیده غربی قرار داشت، دچار تغییرات فاحش گردید، به طوری که تمامی ابعاد زندگی مردم که قرن‌ها بدون تحولات اساسی ادامه یافته بود، ناگهان تغییر کرد. تا آن‌جا که گاه باور برخی از واقعیت‌های گذشته به سبب همین تغییرات نه‌چندان دور، غیرممکن می‌نماید.
شناخت و بکارگیری نیروی بخار، اختراع دوربین عکاسی، سینماتوگراف، اتومبیل، هواپیما، تلفن، تلگراف، گرامافون، ... و سرانجام دست‌یابی بشر به رایانه، به‌طور اعجاب‌انگیز و انفجارگونه ما را از گذشته دور کرد و همچنان دارد دور می‌کند. سرعت این تغییرات سرسام‌آور است و لحظه به لحظه افزون می‌گردد.
بر مبنای پژوهش و مطالعات انجام یافته علم کسب شده بشر در فاصله سال‌های 1995 - 1975 میلادی، برابر کل علم انسان از ابتدا تا آغاز این دوره است و همین پژوهش اثبات می‌نماید که هر پنج سال علم انسان دو برابر می‌شود و در آینده نه چندان دور این عدد به دو سال خواهد رسید.
سرعت بالای تحولات بشری، باعث شده است، گذشته نه چندان دور پایتخت، بسیار غریب جلوه نماید و چنانچه برای ثبت و ضبط آن دست و پا نکنیم، چه بسا بسیاری از زوایای فرهنگی، تاریخی و اجتماعی آن را برای همیشه از دست بدهیم. نیاز به حفظ گذشته تهران و آثار مردم این شهر در دل تاریخ و اهمیت و ضرورت ثبت و ضبط آن عمده‌ترین بهانه تولد «فرهنگ تاریخ تهران» بوده است.
این کتاب، مجموعه مقالاتی است از تاریخ تهران قدیم برگرفته از همین فرهنگ که در یکی دو سال گذشته در نشریات به چاپ رسیده است.
فهرست
- مقدمه
- تهران چگونه پایتخت شد؟
- از پکن تا تهران
- پس‌قلعه یا دربند علیا
- زعفرانیه
- کفش‌های آهنی برای شتران
- تهران و چنارهایش
- تهران یا شهر غیبی
- تاج‌بخش‌های پایتخت
- قنات حاج علیرضا
- سبزی‌کاری در تهران
- توپ مروارید
- «هفت حوض» باغی گمشده در دل تهران
- بخت‌گشایی دختران در تهران قدیم
- القاب اشخاص
- حکایت احداث صابون‌پزخانه
- دارالشفاء، نخستین بیمارستان تهران
- دباغ‌خانه
- دروازه‌های تهران
- زورخانه‌های تهران
- پهلوانان پایتخت
- ماشین دودی
- نخستین خانه تهران کجاست؟
- شکار در تهران قدیم
- شکارگاه‌های سلطنتی تهران
- از پیچ شمیران تا تجریش
- دریای نور
- دماوند در گذر تاریخ
- تریاک چگونه وارد تهران شد
- انگوری‌های تهران قدیم
- پل امیر بهادر
- حاکم تهران
- ابن‌سینا عرب است؟
- تهران و باغ‌های گمشده‌اش
