پیش‌تر، طی مقاله‌ای از پیشینه چنار در تهران و از ارتباط تنگاتنگ آن دو یار قدیم، در طول تاریخ یاد کردیم و آوردیم، که چگونه گستره این شهر، ماننده مهد گرمی در آغوش مادرانه خود پذیرای قامت رعنا و استوار چنار بوده است و از تبرک و تیمن آن ارتباط دلپذیر است، که چنار‌های امامزاده صالح و اوین و ... پرورش یافته است.
امروز بر آنیم تا از سابقه دیرینه انار در این پهنه سخن گوییم. اناری که پیشینه‌اش در تهران به طور یقین از چنار کهن‌تر است و مقامش به لحاظ تقدسی که در میان زردشتیان یعنی ساکنان اولیه این گستره دارد، برتر و از جهت اینکه میوه‌ای خوراکی و بسیار سودمند است، مهم‌تر به حساب می‌آید.
در بررسی تاریخچه انار تهران، عنوان‌های پایین را می‌کاویم و باز می‌شناسیم:
1. سابقه رویش انار در روستا‌های البرز و گستره تهران
خاستگاه انار با نام علمی «یونیکا گرانتوم»، سرزمین ایران است. نام قرآنی آن؛ رمان (ضم را و تشدید میم) و فارسی، اردو، هندی و پنجابی؛ انار و عبری؛ رمن (تشدید میم) و بنگالی و مراتی؛ دالم و سانسکریت و گجراتی؛ دادم (کسره دال دوم) و ... است.
به عهد باستان و قرون گذشته انار تهران در خوبی و لطافت شهره آفاق بوده است. از همین رو ی نام تهران به صورت نسبت (طهرانی) در ذکر انار آنجا در فارسنامه ابن بلخی که به نام سلطان محمدبن‌ملک شاه سلجوقی در فاصله سال‌های پانصد و ده هجری فراهم آمده مذکور است. در این کتاب در شرح بلوک «کوار» فارس آمده، انار این بلوک در نیکویی به انار طهرانی تشبیه گردیده:
«کوار شهرکی است سخت خوش و خرم و نواحی بسیار دارد. درختستانی عظیم است، چنانکه میوه‌ها را قیمتی نباشد و همه میوه‌های آنجا به غایت نیکو ست، خاصه انار، کی مانند انار طهرانی است.»
از این پس نام انار تهران در کتب انساب و مسالک و تواریخ به استقلال نیز درج است ، چنانکه در الانساب سمعانی از مولفان حدود 555 هجری در ذکر تهران اصفهان و تهران ری بدین صورت مذکور آمده (متن مزبور عربی است) یعنی:
«... و نیز تهران دیهی است در ری و انار نیکو بدانجا منسوب است ...»
ذکر انار تهرانی در «عجایب‌نامه» نیز که چند سالی پس از الانساب تالیف یافته درج افتاده است:
«ری شهری است معظم، نعمت‌ها آید از آنجا نیکو پنبه و سنجد رازی و انار تهرانی و انگور ...» / عجایب نامه، ورق 39 ص2.
«... و طهران ایضاً قریة بالری و ...» / الانساب ورق 373، صفحه 2.
یعنی:
«و نیز طهران دیهی است در ری و انار خوب دارد. میوه‌های ایشان بسیار است و سخت نیکوست به ویژه انار ایشان که همانند آن در هیچ سرزمینی یافته نشود.» / آثار البلاد، صفحات 34 و 241 که به سال 674 قمری، توسط زکریای قزوینی فراهم آمده / تاریخ تهران ص 5.
ناصرالدین شاه در توصیف میوه‌های سمنان به برتری انار کن اشاره کرده است:
«دیگر از میوه‌جات سمنان ... انار شیرین است که خیلی وفور دارد، اما انار شیرین کن طهران از انار اینجا بهتر است ...» / سفرنامه خراسان، ص 214.
گذشته از آبادی تهران، در بیشتر دیه‌های اطراف آن هم نظیر مراد‌آباد، کن، ونک، نارمک، حسین‌آباد، سوهانک، باغ فیض، قنات کوثر و غیره انار به دست می‌آمد. افزون بر این آبادی‌های کوهستانی البرز نیز خاستگاه این گیاه بشمار می‌رود. به همین سبب در گستره تهران چندین «باغ اناری» را در تاریخ این شهر می‌توان سراغ گرفت.
2. جایگاه آیینی انار در دین زردشت و توجه در دین اسلام
در طرف غربی اوشان در دامنه کوه تلهرز چند درخت انار مفردی است و می‌گویند بعضی از شب‌های جمعه آثار روشنایی به مثابه چراغ در میان آن اشجار هویدا ست و سبب معلوم نیست. شاید این زمین مدفن یا معبر بعضی از اشخاص کامل بوده است. / جغرافیای دره رودبار، ص 41.
مقدس بودن این بوته‌های انار ظاهرا ً ریشه زردشتی دارد و مربوط به دوره اسلامی نیست، دیه اوشان و آبادی‌های دیگر مجاور آن به تفصیلی که بیاید تا روزگار تسلط علویان طبرستان بر آن حدود زردشتی بوده‌اند و به سبب دشواری تسخیر محل آیین مقدس اسلام تا قرن چهارم و پنجم در بسیاری از آبادی‌های آنجا راه نیافت و تقدس این انار به سبب ارتباط آن با شخصیت مقدسی در اسلام نتواند بود.
انار را با آیین زردشت و به ویژه ناهید ارتباطی خاص است، استاد پور داود در مقالتی که درباره برسم نوشته ذکر کرده:
«در کتب متاخرین قید شده که برسم باید از درخت انار چیده شود، این شاخه‌ها یا تای‌ها با شست‌و‌شو و آداب و ادعیه مخصوصی با کارد مخصوصی که آن را بر سمچین گویند بریده می‌شود.» / مقاله برسم به قلم پورداود، یشتها، ج1، ص 556.
چون انار دانه‌های فراوان دارد و نشان کثرت و فراوانی و باروری است، تهیه چوپ برسم از آن برای برکت است؛ و انار را بدین سبب مظهر ناهید که الهه حاصلخیزی و فراوانی است دانسته‌اند و گیرشمن در « کتاب ایران از آغاز تا اسلام» نوشته:
«ماهی و درخت انار دو مظهر این خدای آب و فراوانی (یعنی ناهیدند).»
در « شاهکار‌های هنر ایران» تألیف پوپ در ذکر دختر شاه هند «سپینود» یکی از بانوان حرم بهرام گور و شرح جام منقشی که بهرام را در حال مبادله تحف با زنی نشان می‌دهد ذکر گردیده:
برسم (بَ سَ) همان برسمن اوستا و یا برسوم پهلوی به معنای شاخه‌های بریده درخت است، که برای بر هم زدن آتش در ایستگاه به کار می‌رود.
«این زن تاجی با دو شاخ دارد و این رسم معمول شاهان هند و سکائی بوده است. در میان شاخ‌ها اناری است و آن با گلی که روی جامه زن نزدیک ران نقش شده رابطه او را با الهه حاصلخیزی نشان می‌دهد، زیرا همچنان که شخص شاه با قوای الهی ارتباط دارد، شهبانو هم باید با مقامات آسمانی متقابل رابطه‌ای داشته باشد.»
ناهید، فرخی و باروری جهان و جانوران را تضمین کرده و گله‌ها و کشتزار‌ها را در پناه خود دارد و گویا از این جا ست که در قدیم درخت انار را به صورتی کوچک از طلا می‌ساختند و وسیله زینت قرار می‌داده‌اند، چنانکه در کتاب باستان‌شناسی ایران باستان تالیف لویی واندنبرگ در ذکر اشیاء بدست آمده در ویرانه‌های همدان از یک گنجینه هخامنشی ذکر گردیده:
«در میان تزیینات طلا دو شاخه درخت انار با برگ و میوه‌های کوچک ... به چشم می‌خورد.»
و در کتاب «معماری ایرانی» پوپ درج آمده:
«در آرایش ساسانی شکل‌های طبیعی بزرگ‌تر شده، آب و رنگ یافته و به صورت طرح کلی نمایان گشته است ... درخت انار و پیچک‌های تابدار رواج کامل داشت.»
نام بسیاری از اماکن از کلمه انار ترکیب یافته، که تواند بود از این نام انتساب آن‌ها را با ناهید می‌خواسته‌اند، مانند: نارمک در قصران خارج و ناران (= نارون) در لواسان قصران داخل و ناروهه در گرمسار و ناراب در سراب و نارابی در سنندج و ناران در جیرفت و ناربند در مشهد و بسیاری از آبادی‌های دیگر؛ و گویا به سبب همین مقدس دانستن انار است که داستان انار فرهاد به وجود آمده است. در فرهنگ آنندراج و برهان قاطع در ذیل «انار فرهاد» ذکر شده:
«درخت اناری است که در بیستون واقع است. گویند چون فرهاد از شنیدن فوت شیرین تیشه بر سر خود زد دسته تیشه خون‌آلود گردید و از کوه بر زمین افتاد و سر آن بزمین نشست و چون آن از چوب انار بود به قدرت الهی سبز شد و درخت انار به همسرسید و انار آن را چون باز کنند اندرون آن سوخته و خاکستر شده باشد.»
به موجب این افسانه دسته تیشه فرهاد از چوب انار بوده است؛ همچنین نام دو زیارتگاه زردشتی در یزد یکی «نارکی» و دیگری «نارستان» است و این دو نام نیز بی‌گمان تاییدی در مقدس بودن انار تواند بود.
انار در آیین مقدس اسلام امتیاز خاصی ندارد و به موجب مطالب پیشین روشن می‌شود که تقدس بوته انار اوشان اصل زردشتی دارد و چون رسم بود که در آتشکده‌ها چند درخت انار می‌کاشتند و شاخه‌های آن را جهت تهیه برسم بکار می‌بردند و در آتشکده قصران منسوب به ناهید در آهاربشم و آبادی‌های آنجا به سبب شدت سرما انار پرورش نمی‌یافت، بوته وحشی انار جنگلی اوشان علاوه بر همه جهات دیگر از این باب نیز مورد توجه بود. بدین دلائل، مقدس دانستن بوته انار که مظهر ناهید است، از دیر باز در اوشان، دلیلی بارز بر انتساب آن حدود به ناهید تواند بود که آنرا مؤیدی جهت حرم ناهید دانستن خانه‌های بناشده در دره اسبول به حساب توان آورد.
در اینجا به مناسب اشارت می‌شود که از انار با اهمیت خاص در تورات یاد گردیده است؛ و از جمله آنکه در سفر خروج باب بیست و هشتم بند 31 - 34 ذکر شده:
«و ردای ایفود را تماما از لاجورد بساز. و شکافی برای سر در وسطش و حاشیه گرداگرد شکافش از کار نساج مثل گریبان زره تا دریده نشود. و در دامنش «انارها» بساز از لاجورد و ارغوان و قرمز گرداگرد دامنش و رنگ‌های زرین در میان آن‌ها به هر طرف. زنگله زرین و «اناری» و زنگله زرین و «اناری» گرداگرد دامن ردا.» / ترجمه فارسی تورات، ص 128 / نقل در قصران، ص 745.
هر چند انار در اسلام از تقدسی بهره نمی‌برد، ولی ذکر نام آن در قرآن کریم نشان از اهمیت این میوه در دین اسلام دارد. در سوره مبارکه انعام سه بار (141 ،99 ،6) و در سوره مبارکه الرحمن دو بار (68 ،55) نام انار آمده است. ترجمه آیه 68 سوره الرحمن:
«در آن دو میوه هست و نخل هست و انار هست»
3. پوست انار کوبی
پوست انار مانند روناس، حنا ء، زردچوبه و غیره جزو گیاهانی است که کوبیده آن به کار رنگرزی نخ، پشم و پارچه می‌آمد و پوست انار کوبی هم از جمله مشاغل تهران قدیم به شمار می‌رفت، که خود تواند گواهی باشد بر دیرینگی آشنایی مردم این خطه با این گیاه.
4. باغ اناری
با گستردگی کاشت درخت انار در آبادی‌های گستره تهران بدیهی است باغ‌های اناری بسیاری را می‌توان در این پهنه سراغ گرفت:
الف) باغ اناری باغی قدیمی است واقع در محله تهرانپارس همجوار با قنات کوثر. در این باغ بنای قدیمی وجود دارد که معماری آن به دوره قاجاری می‌رسد که متاسفانه این بنا آسیب‌های فراوانی دیده است. این باغ که در گذشته به باغ مجید‌آباد معروف بوده است نام قدیمی آن باغ قوقوک بوده و ورود آن از سمت جنوب به کوه شکارگاه سلطنتی از سمت شرق به دره‌ای در کنار خاک سفید و از سمت غرب به دره‌ای بین قنات کوثر و مجیدیه‌آباد محدود و مساحت آن 200 هکتار بوده است.
این باغ ابتدا به حاجب‌الدوله تعلق داشت. وی آن را به ناصر‌السلطنه می‌فروخت و او نیز باغ را به لطفعلی خان امیر مفخم بختیاری واگذار می‌نمود. لطفعلی‌خان هم ملک را به پسرش ابوالقاسم‌خان و یا در واقع به دوستش عظیمه خانم داد.
در سال 1324 خورشیدی، دو برادر زردشتی به نام‌های گشتاسب و هرمز تیر انداز، باغ را به مبلغ یک میلیون و صد هزار تومان خریدند. ساختمان داخل باغ را لطف علی خان امیر مفخم بختیاری در دوران مالکیتش بر این باغ برای سکونت خود ساخت.
منابع آب: آبریز رو به تهران دره‌های شاه نشین، گلوبند دره، غلام عداوند تا گردنه زانوک قلعه متعلق به این ملک است.
قنوات باغ عبارتند از:
در گستره وسیع دامنه جنوبی کوه‌های شمیران آبادی‌های فراوانی بود که امروز شهر تهران را تشکیل داده است. در نقاط مختلف این گستره باغ‌هایی بسیار با نام اناری توان سراغ گرفت.
قنات حسین‌آباد، که هنوز آب دارد و مادر چاه آن حدود 140 متر عمق دارد. قنات سلسبیل تا آبی که به آن سوی رودک می‌ریزد. آب این قنات به استخر چهار گوش باغ می‌ریزد. قنات لطف، که مظهر آن در قلعه موجود و در گوشه باغ است.
قنات داود‌آباد، که مظهر آن بین فلکه دوم و فلکه سوم تهرانپارس است.
قنات دیگر که به جنوب حکیمیه می‌آمد و سفارت آمریکا این قنات را خرید و مظهر آن را به سفارت برد.
تقسیمات داخلی باغ: باغ نو تخت ملس، خیابان تبریزی، تنگه، استخر، زمین تنیس
درختان باغ: ارغوان، پسته، زالزالک، گردو، لیلکی (آمریکایی)، نوعی زردالو به نام الندری.
احداث پارک جنگلی لویزان در شمال باغ، منابع آب را تقویت کرده است.
محدوده باغ مجید آباد: از شمال به پارک جنگلی لویزان، از شمال شرق به خیابان صاحب‌الزمان و از جنوب شرقی به زمین شهرک تعاونی فرهنگیان محدود است / روزنامه همشهری، 19 اسفند ماه سال 1375.
ب) نزدیک سه‌راه سلسبیل جایی است که به باغ اناری شهرت دارد و آن نام یادگاری است از باغی در تهران قدیم.
ج) در بررسی‌های زمین‌شناسی شمال تهران و در کوه پایه در محدوده وسیعی در غرب کن به «باغ اناری» اشاره شده که در نقشه‌های مربوط در کتاب «پژوهش و بررسی ژرف نو زمینساخت» مندرج است.
د) در کتاب «جغرافیای تاریخی شمیران»، صفحه 145، محدوده باغ اناری کن در جنوب جاده قدیم کن به کاروانسرا سنگی (جنوب‌غربی قلهک دره کن) معرفی شده است.
ه) تقی فکری، در رساله‌ای در سال 1342 خورشیدی، به «باغ اناری» دیگری در باکک (آبادی جنب شیان) اشاره می‌کند. در آن حوالی هنوز هم خرابه‌های باغات گذشته با درختان انار توان دید.
5. انارستان
در لغت باغی است، که دارای درختان انار باشد.
داخل ارگ سلطنتی در عصر قجر بنایی بود، که با نام انارستان خوانده می‌شد. چنانکه پیش‌تر گفته آمد، وجود آن در دستگاه پادشاهی، نشانی است از قداست انار بازمانده از دوران ایران باستان در فرهنگ ایران زمین.
مسعود میرزا ظل‌سلطان پسر ناصرالدین شاه مطلبی در این‌باره دارد:
«... روز‌های - غیر از ایام تعطیل - دیوانخانه که اسمش (انار ستان) بود منزل مخصوص ما هر دو بردار (مسعود میرزا و سلطان حسین میرزا پسران ناصرالدین شاه) بود» / خاطرات ظل السلطان، ج 1، ص 52.
عزیزالسلطان، معروف به ملیجک نیز در این‌باره می‌نویسد:
«ناصرالدین شاه تالار معروف به فتحعلی شاهی را خراب نکرد ... در طرف شمال این عمارت حیاط انارستان و طرف جنوبش حیاط انیس‌الدوله بود ...» / لعل نقل در جغرافیای تاریخی تهران.
