گامهای نخست فوتبال در تهران
امروزه فوتبال از صرف ورزش خالص خارج شده و به صورت صنعت در آمده است و بدین ترتیب نه تنها ورزشکاران که صنوف مختلفی بدان مربوط و وابسته است و این خود جاذبهها و دافعههایی را در زمین سبز، گرد هم آورده است. در فوتبال، سیاست و اقتصاد و بسیاری از عوامل حساس دیگر دخالت دارد. این در حالی است، که در گذشته این رشته ورزشی، چون دیگر ورزشها فقط به قصد سرگرمی و بازی و تأمین سلامت مردم پدید آمده بود.
ابداع ورزش فوتبال را بیشتر به انگلستان نسبت دادهاند، گو اینکه چین و دیگر کشورها نیز چنین ادعایی را ابراز نمودهاند.
در کتاب «سرداران پا به توپ» آمده:
سرتوماس الیوت (Sir Thomas Elyot) در سال 1531 میلادی در سخن از این رشته ورزشی مینویسد:
«فوتبال حرکتی جز خشونت وحشتناک و زشت نیست.»
در اسکس انگلستان به سال 1562 میلادی، دادگاه محلی خانم آگنس گرن (Agnes Gerne) را به جرم اینکه در زمین خویش اجازه بازی فوتبال به دو تیم از جوانان محلی داده بود، محکوم کرد.
«فوتبال» کلمه ایست انگلیسی، «فوت» Foot به معنای پا و «بال» Ball به معنای توپ و ترکیب آن دو، نام ورزشی است، که بیست و دو نفر در دو گروه مطابق قوانین آن در زمین چمن یا.. . توپی را به گردش در میآورند. اولین بار در سال 1836 میلادی در انگلستان برای آن قوانینی وضع گردید.
فوتبال در تهران، در اواخر قرن سیزدهم خورشیدی، توسط انگلیسیها رایج شد. به سال 1865 میلادی کارکنان سفارت انگلیس در تهران و دیگر انگلیسیهای ساکن تهران در میدان مشق آن روز (= باغ ملی جایی که امروز بناهای شهربانی، وزارت امورخارجه، موزه ایران باستان و... قرار دارد) به بازی فوتبال پرداختند. بدین ترتیب «میدان مشق» را باید اولین زمین فوتبال تاریخ تهران به شمار آورد. در سالهای بعد یعنی پس از مرگ مظفرالدین شاه، انگلیسیها محل بازی خود را تغییر دادند و آن را به مجاورت حصار ناصری در شمال ضلع سفارت انگلیس در خیابان فردوس انتقال دادند، اما هنوز این بازیها و آن زمینها برای مردم تهران رسمیت نداشت، تا اینکه سرانجام در واپسین سالهای قرن سیزدهم خورشیدی، وقتی که احمد شاه داشت، آخرین سالهای سلطنت خود و سلسله قاجاریه را سپری میکرد و سردار سپه پایههای حکومت پهلوی را استوار میساخت، در جنوب اراضی بهجتآباد و خارج از حصار ناصری (ضلع شمالی حصار ناصری، خیابان شاه رضا = انقلاب) حوالی دبیرستان البرز (دانشگاه امیرکبیر) به وسیله کمپانی «لنج» Lenge اولین زمین فوتبال شهر تهران ساخته شد. این زمین با دروازههای قانونیاش، کاملا ً با زمین امروزی فوتبال مطابقت داشت.
مرحوم جعفر شهری، در سخن از فوتبال، از اولین توپهای این ورزش، چنین یاد میکند:
«... که بچهها آن را از مثانه گاو و حتی پارچه (رشتههای پارچههای کهنه را فشرده درهم میپیچیدند) درست میکردند و به بازی میپرداختند. البته تصور آن توپها در آن زمینهای ناصاف خاکی در مقایسه با فوتبال امروز که عالیترین امکانات و مبالغ هنگفت و شهرتهای افسانهای را در اختیار دارد، بسیار سخت مینماید.»
در مورد تشکیل نخستین تیم فوتبال در تهران، باید اظهار داشت، که تهرانیان دفعتاً با فوتبال آشنا نشدند، بلکه از سالها پیش به پا به پای بازی انگلیسیها، آنان نیز این ورزش را مشاهده میکردند و به بازی میپرداختند. نمیتوان دقیقاً به تاریخ خاصی اشاره کرد، اما سال کودتای سید ضیاء و سردار سپه یعنی 1299 خورشیدی، را کم و بیش باید سال تشکیل اولین تیم فوتبال در تاریخ تهران ثبت کرد.
این وضع ادامه یافت، تا اینکه سرانجام در سال 1302 خورشیدی، زمانی که هنوز احمد شاه قاجار بر تخت سلطنت تکیه داشت، نخستین تشکیلات فوتبال تهران با نام «کلوپ ایران» پدید آمد.
بازیکنان رسماً جذب این رشته ورزشی شدند و مسابقاتی را به ترتیب دادند. در این دوران زمین میدان مشق را نیز با نصب دروازه، سر و سامانی بخشیدند و مسابقات هفت لشکر را آنجا برگزار میکردند.
از بازیکنان فوتبال آن روز تهران میتوان اسامی پایین را بر شمرد، که پایه گذاران اصلی کلوب ایران بشمار میروند:
رضا ربیعزاده، هامبارسون، اشرفی، حسینخان سردار، صدری سلطان، عزیزالله، افخمی، کریم زندی، مصطفی معتمدی، محمدعلی شکوه، دکتر امیر اصلانی، عبدالعلی خواجه نوری، عبدالله خلعتبری، احمد علی سردار.
در آن زمان مسابقاتی در میدان مشق، تحت عنوان «هفت لشکر» برگزار گردید و چند تیم برای نخستین بار با هم مسابقه دادند. در این مسابقهها تیم انگلیسیها هم شرکت کرد. انگلیسیهای مقیم تهران که خود، در واقع الگو و مشوق فوتبال در این شهر بودند، اینک در بوته آزمایش قرار گرفتند و به سنجش میزان مهارت و تجربه خود پرداختند.
در این مسابقات تیم کلوب تهران، متشکل از بازیکنان یاد شده، بر تیمهای دیگر فایق آمد و نوبت به تیم خارجی انگلیسیهای مقیم تهران رسید. هر چند که تیم انگلستان با پشتوانه چندین ساله پیروز از میدان به در آمد، ولی این بازی در تسریع و رواج فوتبال تهرانیها بسیار مؤثر واقع شد. از آن پس تیمهای متعددی در پایتخت پا گرفت، که تیم «اسپرت ارامنه» از آن میان، بعد از تیم کلوب ایران، زبان زد شد. بازیکنان معروف ارامنه ژرژ و آرشاک از جمله ستارگان فوتبال محسوب میشدند. تیم دیگری که بدان روزگار شهرت یافت، «توفان» نام داشت، در این تیم آقایان: سیفالله آهنی، رضا قلی کلانتر، علی کنی، حسن کریمی، حسن ماسیست بازی میکردند.
رفتهرفته بر تعداد تیمها افزوده شد و دو باشگاه ورزشی به نامهای؛ باشگاه اجتماعیون و باشگاه شعاع هم بر این شمار، اضافه گردید. هرچند کلوبهای کوچکی هم شروع به کار کردند، ولی شاخص نبودند.
در آن زمان سه تیم سرشناس در تهران با هم رقابت میکردند؛ تیم کلوب تهران (باشگاه ایران) ، تیم توفان و تیم اسپرت ارامنه.
تیم تهران قهرمان
در سال 1303 تیم «کلوب تهران» با تیمهای موجود به رقابت پرداخت و مسابقهای بین اسپرت ارامنه، توفان و تیم مذکور برگزار شد. افراد تیم تهران عبارت بودند از: عزیز الله افخمی، کریم زندی، ناصر انشاء، حسین علی خان سردار، احمد علی خان سردار، ارسلان خلعتبری، خواجه نوری، محمد علی شکوه، عبدالله خلعتبری، مصطفی معتمدی، علوی مقدم، امیر اصلانی، مهنا
این تیم مقابل تیمهای رقیب به پیروزی دست یافت و در سال 1304 تیم انگلیسیهای مقیم تهران را 2-1 شکست داد. این شکست موجب شعف تهرانیها و شگفتی انگلیسیها بود، شگفت آنکه کسانی که فوتبال را به ایران آورده بودند، از شاگردان خود شکست خوردند.
در سال 1304 خورشیدی، در شهر باد کوبه مسابقهای بین تیمهای تهران و باد کوبه شوروی انجام شد و تیم شوروی پیروز شد.
در آن سالها در تهران چند باشگاه با تیمهای فوتبال تشکیل گردید و در سال 1307 خورشیدی، تیمی متشکل از بازیکنان چون؛ حسن فتاح، ابراهیم میرزا معزی، عزیز سرتیپ و شیروانی طی مسابقاتی بر تمام تیمهای فوتبال تهران برتری یافت، ولی این تیم قهرمان دوامی نیافت و بزودی منحل شد و بازیکنانش جذب دیگر تیمهای تهران شدند.
در سال 1308 خورشیدی، زمینی توسط دولت خریداری و چمن گردید و به فوتبال اختصاص یافت. در این سال هم دو مسابقه بین شوروی و ایران انجام شد، که در هر دو مسابقه ایران شکست خورد و به روحیه مردم لطمه روحی وارد کرد. در سالهای میانی سلطنت رضاشاه تیمهای شعاع، ایران، رویین تن، توفان، کوهستان و ... در تهران تشکیل شد.
در سال 1316 خورشیدی، میان باشگاههای تهران مسابقاتی انجام پذیرفت و تیم کوهستان، به سرپرستی حسین صدقیان قهرمان گردید.
دکتر عباس اکرامی پایه گذار فوتبال کلاسیک ایران، تیم شاهین را پدید آورد. که بعدها چندین دهه بر فراز فوتبال ایران هنر نمایی کرد و بهترین بازیکنانی را که دیروز و امروز در جامعه مربیگری به کشور خدمت کردهاند، پرورش داد.
در سال 1313 خورشیدی، بزرگترین ورزشگاه تهران و ایران در اراضی باغی در شمال دروازه دولت و شمال آن روز تهران احداث گردید. نام آنرا «امجدیه» نهادند. در سال 1317 خورشیدی، این ورزشگاه کامل شد و در سال 1318 خورشیدی، مسابقات قهرمانی کشور را برای نخستین بار در چند رشته در امجدیه انجام دادند.
زمینهایی که در اوایل رواج فوتبال در تهران به این ورزش اختصاص داشت، عبارت بودند از:
زمین خیام حوالی چهارراه آب سردار، زمین دولت بالاتر از دروازه دولت، زمین سلطانی حوالی منیریه، زمین لنج حوالی دبیرستان البرز در چهار راه کالج (لنج یک شرکت خارجی بود.) و ...
پس از رضاشاه و در آغاز سلطنت محمدرضا پهلوی که مصادف شد، با سالهای جنگ جهانی دوم، همه چیز تحت شعاع جنگ قرار گرفت. فوتبال هم چون دیگر جنبههای اقتصادی و اجتماعی در این سالها رشدی نکرد. تا اینکه بعد از خاتمه جنگ، المپیک لندن پیش آمد و فوتبال ایران روز سیام دی ماه سال 1326 خورشیدی، مطابق با بیستم ژانویه 1948 میلادی، با ثبت نام خود در فیفا (FIFA) فعالیت رسمی خود را آغاز کرد.
در سال 1330 خورشیدی، برابر 1951 میلادی، فدراسیون بازیهای آسیایی که ایران هم در آن عضویت داشت، تشکل شد. ایران از 1964 میلادی، تا پیروزی انقلاب اسلامی سه دوره قهرمان آسیا شد ...
