خان مروی کیست؟
باغ، خانه، گذر، مدرسه، مسجد، بازارچه و کوچه مروی کجاست؟
به روزگاری که مرز‌های جغرافیایی ایران بسیار گسترده‌تر از امروز بود و خراسان بزرگ هنوز بخشی از آن سرزمین وسیع باستانی به شمار می‌رفت و شهر‌های هرات، بخارا، مرو، سمر قند و غیره از مام وطن جدا نشده بود، شهر مرو حاکمی از طایفه قاجار به نام محمد‌حسین خان داشت.
حاج محمد‌حسین خان پسر بیرام علیخان و از تیره عزالدین‌لو شاخه اشاقه‌باش ایل قاجار بود. در اوایل سلطنت فتحعلی شاه ازبک‌ها به مرو حمله کردند و محمد‌حسین خان که اجدادش از زمان شاه تهماسب صفوی حکومت آن حدود را داشتند، از آنان شکست خورد و در سال 1214 هجری قمری به کابل فرار کرد و از آنجا به قندهار و از قندهار به سیستان و در نهایت به تهران آمد.
در تهران فتحعلی شاه به دیدارش رفت، او را احترام گذاشت و عزیزش داشت. حتی بعد از کشتن حاج ابراهیم کلانتر صدراعظم خویش به خان مروی پیشنهاد صدارت داد، اما محمد‌حسین خان از قبول صدراعظمی خودداری کرد و تا پایان عمر با عزت و احترام بسیار در دربار شاه قجر زیست.
خان مروی هرگز نتوانست بار دیگر به حکومت مرو باز گردد. وی در طول اقامت خود در تهران ثروت فراوانی اندوخت و تمول بسیار یافت. او در غربی‌ترین نقطه محله عودلاجان داخل حصار صفوی شهر تهران خانه و باغی وسیع برای خود تدارک دید. آن باغ و خانه در کوچه مقابل عمارت شمس‌العماره که امروز به کوچه مروی شهرت دارد، قرار داشت.
محمد‌حسین خان از سوی فتحعلی شاه ملقب به فخرالدوله شد. خان مروی در زمان حیات خویش، در زمینی در شمال کوچه مروی در سال 1231 قمری مسجد و بنا بر رسم معمول آن روزگار مدرسه علوم دینی در مجاورت آن بنا کرد. او بعد‌ها باغی که در جنوب آن مسجد و ضلع جنوبی کوچه مروی داشت، وقف مسجد و مدرسه دینی‌اش نمود و در پایان عمر تمام اموال و املاک مزروعی را که مشتمل بر چند پارچه آبادی و نیز چندین خانه، دکان و غیره بود به همین منظور وقف مسجد و مدرسه کرد.
این مدرسه و مسجد به خان مروی یا مروی شهرت یافت، هر چند در برخی از اسناد این ابنیه را با اشاره به لقب او (فخرالدوله) فخریه نیز نوشته‌اند.
در تهران قدیم کوچه مروی اهمیت فروانی داشت و از نقاط آباد و مشهور شهر به شمار می‌رفت. علاوه بر مسجد مروی وجود مسجد حکیم نیز در این کوچه بر اهمیت بیشتر آن افزوده بود.
ابتدای کوچه مروی جنب حصار ارگ بازارچه کنار خندق (بازارچه شتر گلو) از دیگر عوامل شهرت و اهمیت این کوچه بود.
در دوره ناصرالدین شاه با ساخته شدن عمارت شمس‌العماره مقابل این کوچه و احداث خیابان ناصریه (ناصر خسرو) میدانی مقابل سردر شرقی ارگ سلطنتی ابتدای کوچه مروی پدید آمد که به میدان شمس‌العماره مشهور شد.
ساخته شدن این ابنیه تازه باز هم بیش از پیش سبب گردید تا کوچه مروی آن محدوده در مرکز توجهات پایتخت‌نشینان قرار گیرد. بخصوص اینکه بازارچه مروی توانسته بود تهرانی‌ها را به فضای خود جلب کند. بازارچه و گذر مروی در آن زمان از نامدار‌ترین بازارهای دارالخلافه ناصری به شمار می‌رفت.
آب مازاد قنات ارگ نیز در این نقطه به شیوه کهن ایرانی در انتقال آب به طور شتر گلو در ضلع شرقی خیابان ناصریه ابتدای کوچه مروی می‌جوشید و از زمین بالا می‌آمد و یکی از آب‌منگل‌های تهران را تشکیل می‌داد و این خود باز هم به جذابیت این محله افزوده بود.
این وضعیت ادامه داشت، تا اینکه در دوران رضاشاه در اراضی وقفی باغ مروی دبستان و دبیرستانی برای تحصیل دانش‌آموزان با شیوه نوین احداث شد.
محمد‌حسین خان در سال 1234 قمری سه روز پیش از عید نوروز درگذشت.
او با به یادگار گذاشتن این ابنیه فرهنگی - مذهبی همت بلند خود و غنای تاثیرگذار ایرانیان در نوع‌دوستی را بار دیگر به نمایش گذاشت.
مدرسه خان مروی در شمار اولین دار‌العلم‌های قرن 13 هجری معارف اسلامی بود، شامل جلوخان، سردر، دالان، صحن وسیع و مسجد با شبستان و ایوان مقرنس‌کاری و آب‌انبار و غیره است. ناگفته نماند نوروزخان که خود بانی سقاخانه نوروزخان و ابنیه خیریه در اول خیابان پامنار بود برادر همین محمد‌حسین خان است.
حفظ و نگهداری این ابنیه که بخشی از هویت تاریخی شهر تهران به شمار می‌رود، از وظائف سازمان میراث فرهنگی و مردم فرهنگ‌دوست است.
