«محله شمران» خرده محله‌ای در تهران قدیم
«محله شمران» تهران قدیم! بله درست است، گو این که این محله نام شمیران را بر خود دارد، اما در تهران قدیم قرار داشت. در حقیقت این محله که خرده محله‌ای از محله بزرگ عودلاجان بوده در حصار صفوی واقع بود و تهرانی‌های قدیم محله مزبور را بدین نام می‌خواندند.
در این مطلب موارد پایین را بررسی می‌کنیم:
1. محله شمیران کجا بوده است؟
محله شمیران، که همان «محله دروازه شمیران» است، داخل حصار صفوی و جنوب دروازه عقیق شمیران، در محله عودلاجان قرار داشت. این محله شامل خانه‌ها و باغ‌ها و ابنیه عمومی واقع در کوچه‌های منشعب از گذری بود که به دروازه شمیران منتهی می‌شد. این گذر همان خیابان پامنار است و این محله در فاصله منار تا دروازه به محوریت خیابان پامنار افتاده بود. محله شمیران و یا به اصطلاح قدیم «محله شمران» در پی توسعه و گسترش نسبی مناطق مسکونی در اواخر دوره محمد شاه و به ویژه اوایل عصر ناصری تشکیل یافت و با ساخت خانه‌ها و باغ‌ها و ابنیه جدید پدید آمد.
خانه‌ها و باغ‌های افراد سرشناسی چون نظام‌العلما، مهندس‌باشی، عضد‌الدوله، امین‌الدوله، بهاء‌الدوله، ایلخانی (خانه او بعد‌ها به تملک حاج میرزا آقاسی درآمد)، ملک‌الشعراء، آقا میرزا رحیم، وزیر دول خارجه، مسجد و تکیه آبرام (آقا بهرام)، کاروانسرای حاج سید ابراهیم و علاوه بر این‌ها باغ و خانه وزیر مختار روس (= اکنون در ابتدا خیابان پامنار، غرب خیابان قرارگرفته و بخش بازرگانی سفارت روسیه را تشکیل می‌دهد) و خانه وزیر مختارروم (= عثمانی، امروز بخشی از آن کشور ترکیه نامیده می‌شود) نیز در این محله واقع بود.
2. وجه تسمیه آن چیست؟
در باره وجه تسمیه این محله باید گفت، از عادات تهرانی‌ها در نام گذاری خرده محله‌ها این بود که اراضی محدوده دروازه‌ها را منسوب بدان دروازه می‌خواندند چنان که در بخش نخست آمد، از آنجایی که این محله در مجاورت و جنوب دروازه عقیق شمیران قرار داشت، با نام محله دروازه شمیران خوانده شد. بعد‌ها بر اثر کثرت استعمال کلمه «دروازه» از این نام حذف شد و شمیران نیز در تداول عامه به «شمران» بدل گردید تا سرانجام «محله شمران» نامی شد، که نوشتند و خواندند.
3. خرده محله چیست؟ و فرق آن با محله کدام است؟
اما خرده محله چیست و فرق آن با محله کدام است؟ تا پیش از سلطنت ناصرالدین شاه محدوده تهران همان حصاری بود که شاه طهماسب در سال 961 قمری گرداگرد این شهر کشیده بود (خیابان امیرکبیر و محل میدان توپخانه، خیابان شاهپور یا وحدت اسلامی، خیابان شوش و خیابان ری محدوده شمال، غرب، جنوب و شرق شهر را تشکیل می‌داد) و این محدوده غیر از ارگ سلطنتی به چهار محله تقسیم می‌گردید: سنگلج، بازار، چال میدان و عودلاجان.
چون در تمایز دروازه‌های حصار صفوی از دروازه‌های هم نام حصار ناصری آن‌ها را به نام دروازه‌های عتیق می‌شناسیم. این چهار محله را نیز محلات عتیق تهران می‌خوانیم، محله‌هایی که بعد‌ها خود به محلات کوچکتری تقسیم شدند، یعنی این چهار محله، حدود سیصد سال بدون رقیب در تاریخ تهران بر قرار و استوار بودند، تا این که با گسترش مناطق مسکونی تهران که بر اثر مهاجرت پذیری این شهر و افزایش جمعیت پدید آمد، هر یک از این چهار محله به محلات کوچکتری تقسیم گردید. به طوری که در اواخر دوره ناصری پایتخت کشورمان را محلات بسیاری در داخل شهر و بیرون دروازه شامل می‌شد. نظیر؛ دروازه نو، ترکمان‌ها، باغ خسروخان، دباغ خانه، پاچنار، چال حصار، ارامنه، یهودی‌ها، با جمانلو‌ها، افشارها، دروازه شمیران، دروازه حضرت عبدالعظیم (شاه عبدالعظیم)، دروازه دولآب، باغ امین، سادات، حیاط شاهی، شاه غلامان، عرب‌ها بیرون دروازه دولت و غیره.
از شرحی که گذشت، تفاوت محله و خرده محله آشکار شد. بر این اساس محلات عقیق چهار گانه را باید محله و قسمت‌های کوچک آن‌ها را نظیر محله عرب ها، محله ارامنه، محله چال حصار و ... را خرده محله، باید نامید. چنان که سهام‌دار بخشی از یک آبادی را خرده مالک و قسمتی از اوستا را خرده اوستا و تکه‌های خرد شده سنگ و شیشه را خرده سنگ و خرده شیشه گوییم.
بررسی و تدقیق پیرامون واژه «محله» در تاریخ تهران و چگونگی و علل تحولات آن‌ها و جایگاه و نقش محله در دوره‌های مختلف تاریخی از بدو تشکیل دیه کوچک تهران تا محلات دوازده‌گانه قرون شش و هفت و هشت قمری و اعصار پس از صفوی آن و پدید آمدن خرده محلات عصر قجر به خصوص دوره ناصری و تجزیه و تحلیل پدیداری آن‌ها فصل مهمی از تاریخ تهران است. در این مجال تنگ نمی‌گنجد.
4. معرفی سند
«محله شمران» در کتابچه املاک حاج میرزا آقاسی به کار رفته است. این قدیمی‌ترین سندی است که نام این محله در آن ثبت شده و آن به دوران محمد شاه و صدراعظم ایشان میرزا آقاسی تعلق دارد و به دنبال سندی قدیمی‌تر از آن نباید گردید، زیرا پیش‌تر از این محله مزبور پدید نیامده بوده، در این سند که مربوط است به خرید خانه ایلخانی، توسط میرزا آقاسی، نام «محله شمران» ثبت شده است.
این سند را محقق عالیقدر ایرج افشار چنین معرفی می‌کند:
«... در جزء نسخه‌های خطی کتابخانه استاد ما آقای سعید نفیسی کتابچه املاک جناب آقایی سلمه‌الله‌تعالی از بابت آذربایجان و عراق دیده شد که به اجازت ایشان عکسی برای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران فراهم آمد ...»
پس از این سند در نقشه‌های تهران ترسیمی موسیو کرشش چاپ 1275 قمری و نجم‌الدوله چاپ 1309 قمری و اسنادی دیگر بارها نام محله دروازه شمیران توان یافت.
با بررسی املاک خصوصی این محله و مالکان آن‌ها و ابنیه عمومی و بانیانشان از یک سوی و نیز تدقیق و جستجو در نقشه تهران 1258قمری، ترسیمی برزین روسی که مربوط است به دوره سلطنت محمد شاه یعنی پیش از نقشه کرشش از سویی دیگر، توان گمان برد که تولد این محله به اوایل همین عصر بر می‌گردد. در حقیقت پیش از این محله دروازه شمیران تشکیل نشده بود و اراضی آن پوشیده از باغات و بساتین بوده است.
