در مطلب «نخستین کاروانسرای تهران» به تناسب ظرفیت نوشتار مقدمه‌وار به لغت کاروانسرای و انواع و کارکرد آن پرداختیم و در آن شرح دادیم چگونه تهران خرد سده‌های هشتم و نهم با ورود به قرن دهم و برآمدن صفویان در پهنه ایران زمین، توسعه درخور توجهی یافت و نخستین کاروانسرای که از مهمترین عناصر شهر سازی آن روزگار بود، به چه وجهی بنا گردید.
تهران، پیش از بر آمدن شاه عباس و ایجاد کاروانسراهای عباسی دارای کاروانسراهایی بود، که در سیر تاریخی این شهر دسته‌ای از آنها مرمت و یا نوسازی و هم بر شمارشان افزوده گردید، که آثار آنها تا اواخر عصر قجر و اوایل دوران پهلوی هم باقی بود.
در دوره قاجاریه تهران با رشد و توسعه افزون‌تری نسبت به قبل، مواجه شد و این شهر باز هم شاهد تولد نسل جدیدی از کاروانسرای‌ها گردید، که در جای خود بدانها خواهیم پرداخت.
کاروانسرای حاج عبدالمحمود بانکی، کاروانسرای ذغالی، کاروانسرای امیر و ... تعدادی از کاروانسراهای تهران قدیم‌اند.
و اما کاروانسرای خانات ...
پیش از آنکه به تفصیل و بازشناسی این محل بپردازیم باید از عمل نیک صاحبان خوش‌فکر و عاقبت‌اندیش آن یاد کنیم که با عمل نیکویشان در پابرجا نگاهداشتن این کاروانسرای نامی نیک و ماندگار در تاریخ تهران برای خود یادگار گذاشتند. خدایشان خیر دهاد.
این کاروانسرای در جوار مهمترین جاده برون شهری تهران یعنی «جاده حضرت عبدالعظیم» بنا گردید. در آن روزگار این محل بیرون تهران قرار داشت و در جنوب شرقی دروازه پر رفت و آمد حضرت عبدالعظیم بود. تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه تهران هنوز در حصار صفوی که در سال 961 قمری بنا گردیده بود، محصور بود (خیابان امیرکبیر و خیابان ری و خیابان مولوی و خیابان وحدت اسلامی اضلاع حصار تهران را در جهات اربعه تشکیل می‌دادند.) و در این زمان حصار قدیمی تهران خراب و حصار جدیدی ناصری گرداگرد آن ساخته شد و بدین ترتیب ضلع جنوبی حصار از خیابان مولوی به خیابان شوش تغییر کرد و با توسعه شهر کاروانسرای خانات داخل تهران افتاد.
اراضی جنوب شرقی دروازه حضرت عبدالعظیم قدیم (چهار راه مولوی) ضلع شرقی خیابان صاحب جمع تا دروازه جدید حضرت عبدالعظیم (میدان شوش) در سال‌های پایانی دوره ناصری تا اواخر قاجار به امین‌السلطان تعلق داشت. امین‌السلطان در سه دوره پادشاهی ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه و محمد علی شاه صدارت اعظم این شاهان را به عهده داشت تا اینکه در سال‌های مشروطه جلوی ورودی مجلس شورای ملی بر اثر شلیک تیر اسلحه کمری «عباس آقا» از پای در آمد.
علی اصغرخان پسر آقا ابراهیم امین‌السلطان دارای القاب فراوانی بود از جمله اتابک اعظم، امین‌السلطان، صاحب جمع، امین‌الملک و ...
میدان تره‌بار امین‌السلطان در سال‌های اخیر توسط شهرداری به فضای سبز تبدیل شد و میدان کوچکتری که در شمال آن واقع بود و به صاحب‌جمع و امین‌السلطان شهرت داشت و به فروش حبوبات اختصاص داشت، هنوز پابرجاست. در این اراضی کاروانسرای خانات قرار دارد.
مالکان این کاروانسرای در ابتدای دهه هشتاد موافقت کردند که این اثر با ارزش معماری تهران قدیم از گزند تخریب و نوسازی و تغییر کاربری مصون ماند و با مرمت و بازسازی همان هیئت و معماری گذشته حفظ گردد. به دیگر سخن آنان اجازه ندادند تا این بنا هم چون دیگر آثار این شهر بی‌در و دروازه از میان برود و به «پاساژ» و ... تبدیل گردد. بنابراین با نظارت سازمان میراث فرهنگی کار مرمت و بازسازی آن آغاز و پس از سال‌ها زحمت و صرف هزینه بنایی ارزشمند پایدار بماند.
اداره کل روابط عمومی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، در این باب اعلام کرد:
مرمت کاروانسرای تاریخی خانات که از سال ۸۲ (اواخر 81) آغاز شده بود، پس از ۶ سال به پایان رسید. معاون گردشگری سازمان استان تهران گفت: این کاروانسرا یکی از مراکز فروش صنایع دستی و از محورهای تاریخی فرهنگی استان تهران بوده و از آنجا که در مسیر راه ابریشم قرار گرفته است، تأثیر بسزایی در جذب گردشگر دارد. وی همچنین از تعبیه یک سفره خانه سنتی در این کاروانسرا خبر داد که پس از تجهیز افتتاح خواهد شد.
سابقه این کاروانسرا با مساحت 10000 متر مربع و 54 حجره کوچک به زمان قاجار باز می‌گردد. درب ورودی کاروانسرا با ارتفاع پنج متر از چوب روسی ساخته شده و 40 گل میخ آن نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. این کاروانسرا اکنون به نام بنگاه خانات شناخته و از آن به عنوان انبار استفاده می‌شود. معماری آن به شیوه آجر کاری است و دارای دو بخش حیاط و راهروی ورودی است.
این کاروانسرا که از سوی مالکان شخصی آن طی شش سال با همکاری هنرمندان و معماران برجسته ایرانی مرمت و بهسازی شده است، می‌تواند برای بسیاری از گردشگران خارجی، مکانی برای بازدید به منظور آشنایی با بناهای تاریخی ایران باشد.
احدی از مالکان بنا همچنین درباره اجرای اصولی و علمی عملیات مرمت و بازسازی این کاروانسرا، به میراث خبر گفت:
«مراحل بازسازی این بنا طبق برنامه‌های تعیین شده اصولی میراث فرهنگی انجام شده و به زودی تمام ستون‌های این بنا بتون‌ریزی و طبق استانداردهای جهانی ضد زلزله می‌شود.»
کارشناس میراث فرهنگی و گردشگری نیز با تاکید بر اهمیت این بنای تاریخی به میراث خبر گفت:
«کاروانسرای خانات به عنوان بزرگ‌ترین کاروانسرای درون شهری در تهران اهمیت ویژه‌ای دارد که مقرر شده پس از مرمت و احیای این کاروانسرا، کاربری دیرین خود را بازیافته و بار دیگر به عنوان یک بنای تجاری مورد استفاده قرار گیرد.»
کاروانسرای خانات از جمله بناهایی است که با ثبت در فهرست آثار ملی، مورد حمایت قوانین و ضوابط میراث فرهنگی قرار گرفت و از ویرانی نجات یافت.
